حذف صفر توجیه اقتصادی دارد؟/ تاریخچه حذف صفر از واحد پول ملی/ معایب و مزایا

براساس مصوبه هئیت دولت چهار صفر از پول ملی کشور حذف شد. لازمه اجرایی شدن این طرح تصویب و تأیید مجلس است.
به نقل از تسنیم رئیس کل بانک مرکزی درباره فرایند زمانی اجرای این طرح گفت: یک فرایند زمان‌بر به‌لحاظ حقوقی و فنی دارد و بر مبنای برآورد کارشناسان ما اجرای آن نزدیک دو سال طول می‌کشد.
همتی البته تصریح کرده که این اقدام کنار سایر اقدامات اساسی بانک مرکزی برای اصلاح نظام بانکی و به‌کارگیری ابزارهای نوین سیاست‌های پولی و شیوه‌های جدید و کارآمد نظارت بر بانک‌ها خواهد بود و عملیاتی شدن آن عملاً متأخر بر اصلاحات بانکی خواهد بود.
رئیس شورای پول و اعتبار درباره سازوکار ورود اسکناس‌های جدید به جامعه و حذف اسکناس‌های قدیمی نیز گفت: بعد از قانونی شدن، پول‌های جدید به‌تدریج و با جایگزینی آنها با اسکناس‌های فرسوده قبلی وارد چرخه می‌شوند و هزینه آن قابل مقایسه با هزینه چاپ حجم زیاد اسکناس‌های فعلی نخواهد بود.
به‌گفته همتی؛ اصلاح نرخ برابری پول ملی از طریق حذف صفرها وجهه پول ملی را در صحنه بین‌المللی ارتقا می‌بخشد و اقدامی است که در بسیاری از کشورها کنار سایر اقدامات، سرآغازی برای اصلاحات جدی اقتصادی است.
ابتکار تحلیلی از تصویب طرح حذف 4 صفر داده است:
حذف صفر از پول ملی ایران داستان تازه‌ای نیست و چند سالی است که حرف و حدیث‌های آن را از گوشه و کنار می‌شنویم و همواره این مسئله مطرح بوده است. این جریان گاهی با قدرت مطرح شده بود و زمانی هم بود که از تیتر خبرها کنار گذاشته می‌شد. ۱ دی ماه ۱۳۹۷ و با رونمایی از ایران‌چک‌های جدید، بار دیگر حذف صفر از پول ملی جنجالی به پا کرد و تیتر رسانه‌های داخلی شد، اما باز هم این داستان به پایان نرسید. این درحالی است که بالاخره پس از کش‌وقوس‌ها فراوان دیروز هیئت ‌دولت حذف چهار صفر از پول ملی را تصویب کرد.
هیئت ‌دولت در جلسه روز چهارشنبه خود به ریاست حسن روحانی، رئیس جمهوری، لایحه پیشنهادی بانک مرکزی مبنی بر تغییر واحد پول ملی از ریال به تومان و حذف چهار صفر را به تصویب رساند. گفته می‌شود که این تصمیم با هدف حفظ کارایی پول ملی، تسهیل و بازیابی نقش ابزارهای پرداخت نقد در تبادلات پولی داخلی و هماهنگی با آنچه در فرهنگ و عرف جامعه درباره واحد پول ملی رواج یافته اتخاذ شده است.
همانطور که گفته شد داستان حذف صفر از پول ملی داستانی قدیمی است که به سال ۱۳۷۲ باز می‌گردد. در آن زمان برای اولین بار این مسئله مطرح شد. در سال 1386 در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد بار دیگر این جریان قوت گرفت، اما بازهم با گذشت زمان به دست فراموشی سپرده شد. در سال 1395 بار دیگر بر ضرورت حذف پول ملی تاکید شد. اما این‌بار هم راه به جایی برده نشد تا اینکه در 11 دی ماه سال 97 از ایران‌چک‌های جدید، با 4 صفر کم‌رنگ شده رونمایی شد و تیتر بسیاری از رسانه‌ها را به خود اختصاص داد. اما سرانجام این مسئله دیروز در تاریخ 9 مرداد سال جاری به تصویب رسید. این دست از اقدامات اما و اگرهای بی‌شماری را به همراه دارد. برخی از کارشناسان معتقدند که حذف صفر از پول ملی هر کشوری نمی‌تواند تاثیر بلندمدتی داشته باشد. به عبارتی دیگر ممکن است تاثیر کوتاه‌مدتی را در فضای اقتصاد ایجاد کند، اما در بلندمدت خیر! این درحالی است که عده‌ای دیگر از صاحب‌نظران معتقدند تجربه کشورهای مختلف در این زمینه نشان داده است که حذف صفر محاسبه ریاضی را تا حدودی آسان می‌کند، اما به این شرط که اقدامات اساسی و زیربنایی مرتبط با کاهش تورم و یا تولیدی شدن اقتصاد را انجام داده باشند.
مهدی مفتح، سخنگوی کمیسیون برنامه و بودجه مجلس شورای اسلامی با اشاراه به مناسب نبودن زمان برای حذف چهار صفر از پول ملی به «ابتکار» گفت: شرط لازم برای انجام این کار ایجاد ثبات نسبی در اقتصاد است. به عبارتی دیگر بهتر است پس از آنکه اقتصاد به یک ثبات و آرامش رسید حال چه در اقتصاد خرد و چه کلان دست به چنین اقداماتی زد. در آن صورت اقتصاد شاید آماده برای چنین اقداماتی باشد.
وی در ادامه افزود: این عمل فی‌النفسه بد نیست، اما به نظر می‌رسد که اکنون چون کشور آرامش اقتصادی ندارد و دچار نوسان و تلاطم است، حذف 4 صفر از پول ملی در این شرایط می‌تواند به تشدید بحران منجر شود. همانطور که گفتم اصل کار مورد پسند است اما باید این اقدام زمانی انجام شود که در ثبات اقتصادی باشیم.
مفتح در بخش دیگری از سخنانش به تجربه دیگر کشورها درخصوص حذف صفر از پول ملی گفت: در کشورهای دیگر مانند ترکیه و ایتالیا چنین اتفاقی رخ داد و تجربه نشان داده است که لزوما حذف صفر نمی‌تواند به ایجاد هرج‌ومرج در فضای اقتصادی کشور منتهی شود. اما شرط لازم همان ثبات اقتصادی است که ذکر کردم. اگر سازوکار مناسبی در کار نباشد این مسئله می‌تواند عامل تحریک و هیجان بیشتر در بازار باشد.
حذف صفر از پول ملی توجیه اقتصادی دارد؟
به گفته بسیاری از صاحب‌نظران، حذف صفر از پول ملی کشور باید به همراه برخی اصلاحات بنیادی در ساختار اقتصادی پولی و مالی کشور باشد. آنها معتقدند که نباید تنها جو روانی ایجاد شده توسط این اتفاق را مد نظر قرار داد. چراکه این جو روانی شاید تنها برای مدت کوتاهی بتواند مثمرثمر باشد. گفته می‌شود اگر برخی از اقدامات بدون زیرساخت‌های لازم صورت بگیرد، پس از چند ماه به روال قبلی خود باز می‌گردد. اما مسئله‌ای که وجود دارد این است که اگر هم‌زمان با حذف صفر از پول ملی اصلاحات اقتصادی را آغاز کنیم، می‌توانیم در ماه‌های آتی شاهد تغییرات مثبتی در عرصه اقتصادی باشیم. البته در این میان نمی‌توان نظر مخالف برخی از کارشناسان را دراین‌باره نادیده گرفت. مهدی تقوی، اقتصاددان نیز حذف صفر از پول ملی را بدون هیچ توجیه اقتصادی دانست و دراین‌باره به «ابتکار» گفت: در ابتدا صحبت از این بود که 2 صفر از پول ملی حذف شود، اما اکنون از حذف 4 صفر سخن می‌گویند. نکته‌ای که در این میان وجود دارد این است که بسیاری از کارشناسان این اقدامات را مورد قبول نمی‌دانند. اکنون حجم زیادی از اسکناس چاپ شده که در دست افراد در حال گردش است. حال باید این حجم از اسکناس را کنار بگذارند و دوباره یک‌سری اسکناس بدون صفر چاپ کنند. بنابراین اینگونه اقدامات تنها یک هزینه اضافی برای اقتصاد است. من به عنوان اقتصاددان هیچ توجیه اقتصادی برای این کار نمی‌بینم.
وی در بخشی دیگر از سخنانش اظهار کرد: اینکه تصور می‌کنند با حذف صفر از پول ملی می‌توانند تورم را کنترل کنند، یک تصور غلطی است. ما باید بدانیم که تورم به صفرهای روی پول ملی هیچ ارتباطی ندارد.
این اقتصاددان با اشاره به مشکلات این طرح گفت: احتمال اینکه این اقدام باعث هرج‌ومرج در اقتصاد شود مسئله‌ای است که وجود دارد. امکان دارد مدت زمان طولانی صرف شود تا مردم بتوانند تغییرات را بپذیرند. اما باید توجه داشته باشیم که این مسئله آنچنان از اهمیت برخوردار نیست و مشکلات اقتصادی که به وجود می‌آورد بسیار بیشتر از این مورد است.
خبر فوری تاریخچه حذف صفر در برخی کشورها را بررسی کرده است:
مروری بر تاریخچه حذف صفر از واحد پول ملی
آلمان اولین کشوری است که این سیاست را پیش گرفت و توانست بر ابرتورم خود فائق بیاید. زیمباوه هم از جمله آخرین کشورهایی است که این سیاست را پیش گرفته است.
در این بین، کشورهای دیگر دنیا هم هستند که طبق گزارش سازمانهای اقتصادی بارها و بارها اقدام به حذف صفر از پول خود کرده اند. طبق آمار، دهه 60 و 70 و 80 این سیاست بسیار رواج داشته است و اکثر کشورها در این زمان دست به این اقدام زده اند. جدول زیر مهم ترین این کشورها را از سال ۱۹۶۰ الی ۲۰۰۰ معرفی می‌کند.

 

ترکیه و آرژانتین؛ نمونه خوب  و نمونه بد حذف صفر از واحد پولی
ترکیه
تورم ترکیه از ابتدای دهه 80 آغاز شده و با شتاب به پیش رفت. هر دلار آمریکا که در سال 1988 با 1422 لیر قدیم ترکیه مبادله می‌شد در سال 2003 به بیش از 5/1 میلیون لیر قدیم رسید. 
از سال 1981 به این سو در ترکیه هر دو سال یک بار نیاز به اسکناس‌های درشت‌تر احساس می‌شد. درشت‌ترین اسکناس ترکیه از 5 هزار لیر به 1 میلیون لیر تبدیل شد. 
از آغاز سال 2005 اسکناس‌های جدید ترکیه با عنوان لیر جدید منتشر شدند. هر لیر جدید معادل یک میلیون لیر قدیم است و به این ترتیب ترکیه در یک مرحله شش صفر را از اسکناس حذف کرد. مهار تورم در ترکیه با نظارت و دستورالعمل‌های صندوق بین‌المللی پول انجام گرفت. این کشور به عنوان یک نمونه برگزیده در مهار تورم از سوی این نهاد بین‌المللی معرفی شد. ترکیه پیش از آنکه اقدام به حذف صفرها کند، تورم را به طور کامل مهار نمود.
 
آرژانتین
رکود اقتصادی در آرژانتین به میزان قابل ملاحظه ای موجب کاهش ارزش پول ملی و بحران دلار در سال 1992 شد. بنابراین، دولت آرژانتین مجبور شد اصلاحات اقتصادی را با طرح کاهش صفر از پول ملی خود به منظور جلوگیری از افزایش شدید تورم آغاز کند. 
در سال 1960، 1100 تا 3500 پزو آرژانتینی برابر با یک دلار بود. آرژانتین با حذف دو صفر از پول خود، ارزش پزو را با ارزش دلار فیکس کرد.
در اوایل دهه 1980 هر دلار به مبلغ 18هزار تا 180 هزار پزو معامله می‌یافت. حکومت آرژانتین سال بعد 4 صفر از پول ملی خود حذف کرد اما باز بی‌فایده بود. زیرا حذف صفر از پول ملی بدون استفاده از اصلاحات همه جانبه اقتصادی بی نتیجه خواهد بود. 
تنها در سال ۱۹۹۰ بود که آرژانتین پس از اصلاح جدی سیاست های پولی و مالی خود یعنی کاهش چاپ اسکناس و حمایت آن توسط مسکوکات و منابع طبیعی، اصلاح قانون مالیات و افزایش درآمد دولت و همچنین بازگشت اعتماد روانی مردم به واحد پولی رسمی توانست از طریق حذف صفر از پول ملی خود موجب نتایج مطلوب شده و منجر کاهش تورم گردد.
 
ایران؛ ادامه دهنده راه ترکیه است یا آرژانتین؟
با بررسی نمونه های موفق و ناموفق مشخص می‌شود که هر کشوری(از جمله ایران) اگر بخواهد سیاست حذف صفر راپیگیری نماید باید برای موفقیت به پنج نکته توجه کند و آنها را در نظر بگیرد.
الف. حذف صفر از پول ملی اگر فقط برای کنترل نرخ تورم صورت بگیرد، در بلند مدت موجب بحران اقتصادی می‌شود. چرا که باعث افزایش چاپ اسکناس توسط دولت می‌شود. به همین دلیل است که بعضی از کشورها حتی وقتی نرخ تورم بالایی را تجربه نمی‌کنند، باز صفر پول را از بین نمی برند.
ب. استقلال بانک مرکزی از دولت، نقطه عطفی است که باید هنگام اصلاح سیستم پولی و حذف صفر به آن توجه شود.
ج. قبل از هر فعالیت، دولت باید افکار عمومی را درباره اثرات اقتصادی ناشی از حذف صفر از پول ملی مطلع سازد در غیر این صورت ممکن است جو روانی وحشتناکی بر اقتصاد عمومی کشور حکم فرما شود و عملا اوضاع از دست دولت خارج شود.
د. حذف صفر از پول ملی معمولا منجر به نارضایتی صادر کنندگان می‌گردد و در این زمینه شوکهایی را وارد می‌سازد. در این زمان دولت حتما باید با طراحی بسته های پشتیبانی ویژه ای باعث رکود صادرات نشود.
ه. نباید فراموش کرد که مهم‌ترین عامل نابودی ابرتورم بازگشت تناسب است. برای این کار، ابتدا باید میزان نقدینگی و اسکناس از سطح جامعه کم شود. دولت ها پس از حذف صفر حتما بایداز طریق مالیات و تولید و جذب سرمایه خارجی و داخلی واحد پول رسمی را تقویت می‌کنند. بدیهی است که این تغییر، عملیاتی طولانی مدتی است و چندین سال طول می‌کشد که کارگر افتد.

مزایا و معایب
روزنامه جوان به برخی مزایا و معایب حذف 4 صفر اشاره کرده است:
معایب
برخی معایب این طرح به شرح زیر است:
۱- هزینه سنگین جایگزینی اسکناس‌های جدید.
۲- افزایش سطح عمومی قیمت‌ها:
کارشناسان بانک می‌گویند: در این شرایط عده‌ای تلاش خواهند کرد تا در طول این فرآیند، قیمت کالای خود را افزایش داده و به این ترتیب برمبنای پول جدید کالاهای خود را با قیمت بالاتری ارزش‌گذاری کنند. عدم امکان نظارت بر بازارها در چنین شرایطی با توجه به پیچیدگی اجرای این تصمیم، باعث افزایش سطح عمومی قیمت‌ها می‌شود.
۳- ناسازگاری دفاتر و صورت‌های مالی و پایگاه‌های اطلاعاتی جدید و قدیم و تحمیل هزینه به فعالان اقتصاد با حذف صفر.
۴- افراد مسن این تغییر برایشان ملموس نیست.
۵- خنثی بودن اجرای این طرح روی سرمایه‌گذاری و اشتغال.
مزایا
در مقابل این معایب مزیت‌های مشروط حذف صفرها از پول ملی نیز به شرح زیر است:
۱- صرفه‌جویی در هزینه‌های چاپ اسکناس البته این اتفاق به استثنای هزینه اولیه چاپ اسکناس‌های جدید و در اعمال سایر اصلاحات است وگرنه با توجه به حجم نقدینگی موجود و ادامه روند تورم موجود می‌تواند این کار عاملی برای تشدید تورم و حتی دلاریزه شدن فضای داد و ستد شود.
۲- صرفه‌جویی در وقت نیروهای انسانی و هزینه‌های معاملاتی در مسائل مالی کشور.
۳- اثرات مثبت روانی در جامعه: وقتی صفرها از پول حذف می‌شود مردم از لحاظ روانی احساس می‌کنند که پول کمتری را در معاملات روزمره هزینه می‌کنند. هر چند که بنا به گفته دکتر شاکری این اقدام با توجه به کاهش قدرت خرید و تورم موجود اثر مثبتی در کوتاه مدت و میان مدت ندارد.
۴- سادگی در مبادلات و نگهداری ساده‌تر حساب‌ها ارقام، ترازنامه‌ها.
۵- کاهش تسهیلات فعالیت دستگاه‌های خودپرداز.