شوخی یا اعتراض سیاسی؟ / معنای آرای باطله در انتخابات

کبنا ؛انتخابات ریاست جمهوری ایران با پیروزی ابراهیم رئیسی به پایان رسید و به دلایل مختلف تاریخ‌ساز شد. این انتخابات عرصه یکی از عجیب و غریب‌ترین رد صلاحیت‌های تاریخ جمهوری اسلامی ایران و در نهایت بالاترین آمار آرای باطله را نیز در تاریخ انتخابات‌های کشور به ثبت رساند. آرای باطله در انتخابات سیزدهمین رئیس جمهور ایران رتبه دوم را بعد از ابراهیم رئیسی کسب کرد. در این گزارش ماهیت آرای باطله و تجربه جهان از این این پدیده را بررسی کرده‌ایم.
به گزارش کبنا، ابتکار نوشت:نتیجه غیررقابتی بودن انتخابات، شکل‌گیری جنبش تحریم انتخابات بود. نتیجه نهایی نشانگر پیروزی این جنبش بود. سیزدهمین رئیس جمهور ایران در حالی انتخاب شد که کمترین مشارکت تاریخ ۴۰ ساله اخیر رقم خورد. از میان ۴۸ درصد مشارکت کنندگان نیز یک اتفاق تاریخی دیگر رقم خورد و آرای باطله بالاترین درصد تاریخ خود را تجربه کرد.
بخشی از آرای باطله متعلق به کسانی است که تصور می‌کنند به خاطر حضور در یک نهاد دولتی یا حکومتی باید حتماً در رأی‌گیری شرکت کنند زیرا در غیر اینصورت تبعات خوبی برایشان نخواهد داشت. آن‌ها رأی خود را به صندوق می‌اندازند اما اسمی که مناسبت خاصی ندارد روی آن می‌نویسند تا فقط مهر روی شناسنامه‌شان بخورد تا به نفع هیچ کاندیدایی عمل نکرده باشند.
برخی معتقدند آرای باطله و نوشتن نام‌هایی همچون لینچانگ و سوسانو و ... بیش از هر چیز به روحیه شوخ‌طبیعی ایرانیان بستگی دارد زیرا ایرانیان معمولاً با همه چیز شوخی می‌کنند؛ حتی اگر آن پدیده تلخ‌ترین پدیده باشد؛ کما آنکه در توییتر حتی با اتفاقات دردناکی مثل شلیک به هواپیمای اوکراینی یا زلزله هم شوخی می‌شد. البته روی این شوخی با مردم نبود و بیشتر با حاکمیت بود.
سابقه رأی باطله در انتخابات ایران
این اولین بار نیست که آرای باطله در جمهوری اسلامی ایران رتبه دوم را از آن خود می‌کند. در انتخابات پیشین ریاست جمهوری نیز این مسئله رخ داده بود اما یک تفاوت مهم این انتخابات را از انتخابات پیشین جدا می‌کند. آرای باطله سیزدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران بیش از ۱۴ درصد کل آرای مأخوذه بود.
در چهل سال گذشته متوسط آرای باطله ۲ درصد بوده است. همواره کسانی هستند که از صندوق رأی برای نوشتن نام اقوام، آشنایان، اسامی شخصیت‌های مشهور مانند گوگوش و ابی و لینچانگ و ... نوشتن دغدغه‌های روزمره مانند قیمت مرغ و گوشت و ... استفاده کنند، اما وجود ۱۲ درصد جمعیت مازادی که در این انتخابات رأی باطله داده‌اند را باید تحلیل کرد. در مطالعه آرای باطله باید میان آرای باطل‌ای غیر عمدی و آرای باطله هدفمند تفکیک قائل شد. در مرحله دوم باید تشخیص داد که چه نوع آرای باطله‌ای در واقع رأی اعتراضی به شمار می‌روند.
در تحلیل این پدیده نخست باید به خاطر داشت که فتوای برخی مراجع درباره رأی سفید و بی‌نام این بود که «در هر صورت اگر رأی سفید دادن موجب تضعیف نظام اسلامی باشد، حرام است.» برخی دلیل این فتوای عجیب را ممانعت از شکل‌گیری یک جریان اعتراضی با محوریت استفاده از آرای سفید جهت نمایش اعتراض خود می‌دانستند.
در ایران قانونی مبنی بر بی اعتبار شدن انتخابات در نتیجه کسب اکثریت آرا توسط آرای باطله وجود ندارد. برخی معتقدند در صورت بروز چنین حادثه‌ای، نظام ترجیح می‌دهد مشارکت را پایین اعلام کند و در عوض تعداد واقعی آرای باطله را اعلام نکند. حتی در انتخابات اخیر نیز برخی به عدم تطابق تعداد کل آرای مأخوذه با مجموع آرای کاندیداها و رای‌های باطله اشاره کرده‌اند و اختلاف را ناشی از عدم اعلام دقیق تعداد آرای باطله خوانده‌اند.
در جهان، عدم مشارکت در انتخابات، به همراه رأی باطله به یک معنای واحد تعبیر و هر دو به نوعی رأی اعتراضی خوانده می‌شوند. در مورد انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰ مجموع آرای باطله و عدم مشارکت در انتخابات چیزی حدود ۶۴ درصد جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند. اگر دو درصد آرای باطله مرسوم و ۳۰ درصد عدم مشارکت همیشگی را از این آمار کم کنیم، دست‌کم ۳۲ درصد جمعیت مردم در انتخابات اخیر «به طور فعالانه» اعتراض خود را با عدم مشارکت یا رأی باطله به مسئولان اعلام کرده‌اند.
اعتراض از طریق آرای باطله
در تحلیل ۱۲ درصد جمعیت جدیدی که به آرای باطله پیوسته‌اند می‌توان به تجربه‌های جهانی استفاده از صندوق رأی برای دادن رأی سفید اشاره کرد. آرای باطله در جهان به «رأی اعتراضی» یا «رأی به هیچکس» (که به طور اختصار به «نوتا» معروف است) شناخته می‌شود. رأی باطله زمانی قابلیت تحلیل پیدا می‌کند که رای‌دهندگان تصمیم بگیرند به هیچ یک از گزینه‌های موجود رأی ندهند چرا که نمی‌خواهند هیچ یک از آن‌ها پیروز انتخابات شود. در تحلیل این آرا باید در نظر داشت که در واقع هر رأی باطله یعنی یک رأی کمتر به کاندیدایی که شانس برنده شدند دارد که می‌تواند نشان‌دهنده نارضایتی سیاسی مردم از شرایط انتخابات باشد. در واقع رأی دهندگان با دادن رأی باطله قصد دارند پیام اعتراض سیاسی خود را به حاکمیت برسانند.
در برخی کشورها گزینه‌ای به نام رأی به هیچکس در تعرفه‌های انتخاباتی یا صندوق‌های رأی در نظر گرفته شده است. کشورهایی مانند هند (تحت عنوان رأی به هیچکس)، اندونزی (صندوق خالی)، یونان (رأی سفید)، ایالت نوادا آمریکا (رأی به یک از کاندیداها)، بلاروس، اسپانیا (رأی سفید)، بنگلادش (عدم رأی) و کلمبیا از این دسته‌اند. در روسیه هم گزینه‌ای تحت عنوان «رأی علیه همه» وجود داشت که از سال ۲۰۰۶ این گزینه حذف شد.
اضافه کردن چنین گزینه‌ای به گزینه‌ها به این معنی است که اگر این گزینه اکثریت مطلق را کسب کند باید پیروز انتخابات شمرده شود و در نتیجه باید سازوکاری برای برگزاری مجدد انتخابات، خالی گذاشتن پست مذکور یا پر کردن آن با روش انتصاب به جای انتخابات (عمدتاً از طریق مجلس) در نظر گرفت. البته در برخی از این موارد مانند هند و ایالت نوادا، نفر دوم بعد از آرای باطله انتخاب می‌شود.
انواع رأی اعتراضی به گزارش نشریه «فایند لا» وابسته به خبرگزاری رویترز شامل: رأی به جریان سوم غیر حاضر در انتخابات، رأی سفید، رأی سازمان‌دهی شده اعتراضی و رأی باطله‌ای که ناشی از جریان تحریم رسمی انتخابات است.
در برخی کشورها در صورتی که آرای باطله بیش از آرای یک کاندیدا باشد انتخابات ملغی شده و فرآیند انتخابات از ثبت نام کاندیداها از سر گرفته می‌شود. کاندیداهایی که در انتخابات قبلی در صحنه حضور داشتند بر اساس قانون اساسی این کشور حق حضور در انتخابات بعدی را ندارند.
نشریه کلمبین ریپورتز که یکی از پرمخاطب‌ترین رسانه‌های آمریکای جنوبی است، درباره رأی اعتراضی یا آرای باطله نوشته «در انتخابات‌های ریاست جمهوری این کشور برای هر کاندیدا یک صندوق با نشان حزب متبوع یا عکس کاندیدا در نظر گرفته شده و یک صندوق هم وجود دارد که به آرای باطله تعلق دارد. در سال ۲۰۱۴ آرای باطله در انتخابات ریاست جمهوری این کشور بالاترین درصد تاریخ خود را کسب کرد. در این انتخابات ۲۴ درصد مردم رأی سفید دادند و این درصد سه برابر رأی کاندیدای پیشرو بود.»
در کلمبیا برای مثال آرای باطله می‌تواند پیروز انتخابات ریاست جمهوری شود. در این کشور نیز مانند ایران، رئیس جمهور منتخب باید بیش از ۵۰ درصد آرا را کسب کند در غیر این صورت انتخابات به دور دوم کشیده می‌شود. در شرایطی که آرای باطله بیش از ۵۰ درصد کل آرا باشد اکثریت مطلق را از آن خود کرده و این یعنی انتخابات باید یک بار دیگر برگزار شود و کاندیداهای بازنده حق شرکت مجدد در انتخابات را ندارند.
در انتخابات سال ۲۰۱۸ شهردار ماکاسار در اندونزی آرای باطله ۳۵ هزار رأی بیش از کاندیداها کسب کرد و در نتیجه انتخابات تکرار شد. البته تکرار انتخابات دو سال بعد و با تأخیر انجام شد. در انگلیس بارها جنبش آرای باطله شکل گرفته، اما هرگز موفق نشده انتخابات را با چالش جدی مواجه کند.