جمعیت و سالمندی

کبنا ؛«اللَّهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِّن ضَعْفٍ ثُمَّ جَعَلَ مِن بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِن بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفاً وَشَیبَةً یخْلُقُ مَا یشَآءُ وَهُوَ الْعَلِیمُ الْقَدِیرُ. خدا است که شما را در حالت ناتوانی آفرید، آنگاه پس از ناتوانی، نیرومندی بخشید و باز پس از نیرومندی، ضعف و سستی پدید آورد. هرچه بخواهد می‌آفریند. و او دانا و توانا است. (سوره روم آیه 54)»
سالمندی دوران سوم ما قبل مرگ است. به عنوان مرحله‌ای از چرخه زندگی طبیعی، عبارت است از مجموعه‌ای از تغییرات رشد طبیعی و هماهنگ که تمام اعضا و اندام‌ها، بسوی فرسودگی طی می‌کنند. به دو دلیل تعیین سن دقیق برای سالمندی امکان پذیر نیست:
اول: بنا به عوامل فردی، وراثتی، روند سالمند شدن برای افراد مختلف است.
دوم: سالمند شدن، مجموعه‌ای از عوامل فیزیولوژیکی، روانی و اجتماعی را با خود به همراه دارد از این جهت اینکه فرد خود را سالمند در نظر گرفته شود یا نه به عوامل بسیاری بستگی دارد. به هر شکل، پدیده سالمندی روندی طبیعی است که از زمان حیات جنین شروع و تا مرگ ادامه می‌یابد.
تعریف جمعیت‌شناسی: عبارت است ازمطالعه علمی، توصیف و تحلیل آماری ترکیب و حرکات جمعیت‌های انسانی، بررسی سیاست‌های جمعیتی و روابط متقابلی که میان پدیده‌های جمعیتی و عوامل اقتصادی- اجتماعی و زیستی وجود دارد.
سیر تاریخی جمعیت شناسی: پدر جمعیت‌شناسی که اتفاقاً پدر علم آمار هم به شمار می‌رود یک پارچه‌فروش لندنی به نام جان گرانت می‌باشد که در سالهای 1620 تا 1674 زندگی می‌کرد. بعدها دوست وی ویلیام پتی این علم جدید را حسابان سیاسی نام نهاد. بعدها ادموند هالی اولین جدول بقا عمر را تشکیل داد و در رشد این علم کمک شایانی نمود. لغت جمعیت‌شناسی را اولین بار اقتصاددان فرانسوی به نام آشیل گیلارد به معنای توصیف مردم در کتاب "مبانی آمار انسانی یا دموگرافی مقایسه‌ای" به کار برد و به مرور این لغت جای خود را در بین سایر علوم به عنوان یک علم جدید گشود.
تفاوت جمعیت و جامعه: جامعه، جمعیت است به علاوه چیزهای دیگر. یعنی با وجود برخی ویژگیهای دیگر است که یک اجتماع انسانی تشکیل می‌شود. این چیزهای دیگر اغلب برمی‌گردد به روابط پایدار و بخشی از فرهنگ که به این روابط الگو ودوام می‌بخشد. و جمعیت در معنای عام، مجموعه‌ای از واحدها است که در یک یا چند ویژگی مشترک باشند.
ساختار جمعیت: سن و جنس از مهمترین متغیرهای جمعیتی هستند. در بین تمام ویژگیهای جمعیت‌های انسانی، سن و جنس به عنوان مهمترین و مرتبط‌ترین ویژگیها برای جمعیت شناسان مطرح است.چون:
1- استفاده در برنامه‌ریزی‌های عمومی و خصوصی چه در جهت خدماتی و چه در جهت نظامی
2- استفاده در روابط و برنامه‌های اقتصادی و اجتماعی جامعه. مثلاً بررسی توازن زن و مرد یا الگوهای باروری و ازدواج
3- برشی از اطلاعاتی است که می‌توان آن را به عنوان تاریخ جمعیت شناختی یک جمعیت دید. در واقع ساخت یک جمعیت، تا حد زیادی انعکاس تغییر و تحولات گذشته است.
سازمان ملل سن را اینگونه تعریف می‌نماید: فاصله بین زمان تولد تا زمان سرشماری که بر اساس سال کامل شده خورشیدی مشخص می‌شود. که انواع گوناگونی دارند. سن حقیقی یا درست، سن کامل یا مداوم
طبقه بندی سن: در حوزه مسائل اقتصادی، جمعیت را به 3 گروه عمده کمتر از 15 ساله، 15 تا 64 سال و بیش از 64 ساله تقسیم می‌نماید. در این مورد بحث نسبتهای وابستگی اقتصادی دارای کاربرد می‌باشد.
تعریف سالمندی: تعریف علمی واحدی ازسالمندی دیده نمی‌شود و بسیاری آن را امری نسبی و براساس ویژگی‌های فردی، شخصیتی، اجتماعی و فرهنگی تعریف می‌کنند. با این حال، سن، ویژگی اصلی و متمایزکننده افراد است و دامنه‌ی تأثیرگذاری آن بر بسیاری از جنبه‌های زندگی فردی و اجتماعی قابل توجه است. دامنه انتخاب سن سالمندی یا پیری، متفاوت است. اما دو نقطه سنی 60 یا 65 سالگی به عنوان دوره ورود به پیری یا سن آستانه سالخوردگی، بیش از بقیه سنین مطرح است.
سالمندی از جنبه‌های مختلف: سن زیستی: بستگی به کیفیت زندگی فرد دارد. گذشت زمان، بیماری‌ها، استرس و ... باعث کاهش کفایت زیستی می‌شود.
سن روان شناختی: ظرفیت سازگاری فرد با محیط. حافظه، مهارت‌های یادگیری، هوش، احساسات و هیجانات، انگیزه و امید و .... سن روانشناختی به وضعیت مغزی ارتباط دارد اما وضعیت مغزی ارتباطی به سن ندارد.
سن عملکردی: ظرفیت فرد برای کار در جامعه نسبت به همسالانش.
سن اجتماعی: رفتار اجتماعی فرد نسبت به سن تقویمی. (بنیاد فرهنگی سالمندی،1398)
سن تقویمی: الف) 45 - 64: میانسال ب) 65 - 74: سال مسن یا سالمند جوان ج) 75 - 84: سالمند پیر
 د) 85 سال به بالا: کهنسال
نظریه‌های سالمندی: نظریه‌های رواشناسی: نظریه اریکسون، انسجام من در برابر ناامیدی، کنار آمدن با زندگی را شامل می‌شود. افرادی که به انسجام دست می‌یابند، از دستاوردهای خود احساس کامل بودن و رضایت می‌کنند. آن‌ها با ترکیب و امیدیهایی که جزء گریز ناپذیر روابط عاشقانه، فرزند پروری، کار، روابط دوستی و آمیختگی با جامعه است، سازگار می‌شوند.
نظریه هاویگهرست: تطابق با شرایط سالمندان: تطابق با کاهش قدرت جسمانی، بازنشستگی، کاهش درآمد، ترک خانه توسط فرزندان، مرگ همسر، تطابق با نقش‌های جدید اجتماعی
نظریه‌های جامعه شناسی: عدم تعهد؛ کناره گیری فرد سالمند از جامعه پس از بازنشستگی و کسب رضایت از زندگی. یعنی سالمندان می‌توانند با فراغت از قید و بندهایی که فرد را به جامعه پیوند می‌داده از این فرصت استفاده نموده و از سالمندی خود لذت ببرد.
نظریه فعالیت؛ برخلاف نظریه عدم تهد است. احساس رضایت از زندگی طبیعی در دوره سالمندی مستلزم داشتن زندگی فعال در دوره‌های قبل است. در صورت فقدان بعضی نقش‌ها و وظائف در سالمندی، نقش‌ها و وظائف دیگری باید جانشین نقش‌های قبلی گردد.
نظریه استمرار؛ تطابق موفقیت آمیز با سالمندی متکی بر ادامه و استمرار شیوه‌های زندگی در طول حیات است. سالمندی موفق بستگی به توانایی فرد در حفظ و ادامه الگوهای رفتاری قبلی دارد.
نظریه تعاملی؛ تأکید این نظریه بر وظایف و نقش‌هایی است که فرد در طول زندگی خود به عهده داشته است. با افزایش سن وظایف مهم فرد خاتمه یافته و به انتخاب خود به وظایف جدیدی می‌پردازد.
نظریه‌های زیست شناختی سالمندی: نظریه پیرشدن سلولی؛ با تکمیل برنامه ژنتیک ارثی، مرگ سلول و عدم تولید هورمون رشد. ناتوانی تدریجی DNA و RNA در سنتز و ترجمه پیام‌ها
نظریه ایمنی؛ پیر شدن جسم: اختلال در حافظه ایمنی شیمیائی و افزایش احتمال بروز بیماری‌های اتوایمون، نظیر آرتریت روماتوئید، دیابت و ...
نظریه رادیکال آزاد؛ تغییر و کاهش کلاژن در بافت پیوندی و در نتیجه بروز چین و چروک در پوست و کاهش کفایت راههای عصبی و سرعت جذب و دفع مواد غذائی.
نظریه فرسودگی؛ استرس و کار مداوم باعث کاهش کیفیت زندگی و جسمی فرد می‌شود.
ویژگی‌های سالمندی: پیری یا سالمندی به عنوان آخرین دوره زندگی انسان همواره مورد توجه متفکران علوم انسانی و زیست شناسی قرار داشته است. این دوره از زندگی در بسیاری موارد مسائلی چون ضعف قوای جسمانی، تنهایی، از کار افتادگی، معلولیت، بیماری و احتمالاً بی سرپرستی و فقر و تنگدستی را همراه خود دارد.
سالمندی در ایران: در ایران با ظاهر شدن آثار کنترل جمعیت از سال 1370 به بعد به تدریج از نسبت افراد کمتر از 15 سال کاسته شده است. آخرین آمارها (آمارگیری سال 1395) نشان می‌دهند، در ایران 9/3 درصدجمعیت را سالمندان تشکیل می‌دهند. بر اساس آخرین آمار مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۵ تعداد سالمندان کشورمان، ۷ میلیون و ۴۵۰ هزار نفر است. این پنجره تا حدود حداکثر سه دهه دیگر شروع به بسته شدن می‌کند و در سال ۲۰۵۰ میلادی یعنی حدود ۳۳ سال دیگر حدود ۳۰ درصد جمعیت کشورمان را سالمندان تشکیل خواهند داد. بنابراین حدود ۱۵ سال آینده جمعیت سالمند کشورمان دو برابر خواهد شد.
سیاست گذاری‌های ایران مرتبط با حقوق سالمندی:
پ. بندهای 1 تا 3 سیاست‌های کلی سلامت ابلاغی مقام معظم رهبری.
ت. بند 6 اصل اول قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که اصل کرامات و ارزش والای انسان را مورد شناسایی قرار داده است.
ث. سند چشم انداز 1404 جمهوری اسلامی ایران، یکی از ویژگی‌های جامعه ایرانی را در این افق «برخوردار از سلامت، رفاه، امنیت غذایی، تأمین اجتماعی، فرصت‌های برابر، توزیع مناسب درآمد، نهاد مستحکم خانواده، به دور از فقر، فساد، تبعیض و بهره مند از محیط زیست مطلوب برمی شمارد».
ج. سند ملی سالمندان، که در مهر ماه 1398 رونمایی شد، می‌تواند به عنوان نخستین نقشه راه برنامه ریزی و سیاست گذاری در عرصه سالمندی باشد و درواقع یک چارچوب استراتژیک برای اهداف، راهبردها، سیاست‌ها و برنامه‌های عملیاتی در جهت رسیدن به جامعه‌ای بهتر برای سالمندان و همه گروه‌های سنی است.
در زمینه سیاست گذاری‌های ایران مرتبط با حقوق سالمندی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
الف. بند 7 سیاست‌های کلی جمعیت ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری که براساس بند یک اصل 111 قانون اساسی تعیین شده است, فرهنگ سازی برای احترام و تکریم سالمندان و ایجاد شرایط لازم برای تأمین سلامت و نگهداری آنان در خانواده و پیش بینی ساز و کار لازم برای بهره مندی از تجارب و توانمندی‌های سالمندان در عرصه‌های مناسب.
ب. بند 15 سیاست‌های کلی خانواده ابلاغی مقام معظم رهبری، اتخاذ روش‌های حمایتی و تشویقی مناسب برای تکریم سالمندان در خانواده و تقویت مراقبت‌های جسمی و روحی و عاطفی از آنان (پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری، 1393)
مطالعه شاخص‌های جمعیتی سالمندان:
رشد جمعیت سالمندان (به غیر از سال 1355) همواره بیشتر از رشد جمعیت کل کشور است. درمناطق شهری هم رشد جمعیت سالمندان نسبتاً بالا بوده است. اما در مناطق روستایی فقط در سال 1355 رشد جمعیت سالمندان منفی بوده است. این در صورتی است که رشد جمعیت مناطق روستایی به دلیل تبدیل روستا به شهر و مهاجرت روستاییان به شهرها، اندک و در دو دهه گذشته منفی بوده است. اما با توجه به اینکه عمده مهاجرت روستاییان به شهرها برای یافتن شغل و در بین جوانان بوده و سالمندان روستایی کمتر مهاجرت نموده‌اند، رشد جمعیت سالمندان روستایی (به غیر از سال 1355) نه تنها منفی نبوده بلکه مثبت هم بوده است.
میزان شاخص‌های رشد جمعیت ایران در گروه‌های سنی مختلف:

پیامدهای اقتصادی اجتماعی سالخوردگی:
اول؛ دیدگاه بدبینانه که بر این باور است جمعیت‌های پیر و سالخورده با کاهش جمعیت واقع در سن کار روبه‌رو می‌شوند به گونه‌ای که از یک طرف دولت‌ها با کاهش رشد اقتصادی مواجه شده و از سوی دیگر آنها ناچارند که هزینه‌های گزاف و جدیدی برای بیمه‌ها، خدمات و مراقبت از سالخوردگان بپردازند.
دوم؛ دیدگاه خوش‌بینانه بر این باورند سالمندی جمعیت فرصت‌های جدیدی را به ارمغان می‌آورد، زیرا افراد مسن امروزی زندگی سالم‌تری در مقایسه با گذشتگان خود دارند، در نتیجه توانایی بیش‌تری برای سال‌های طولانی‌تر کار و فعالیت داشته و با توجه به تجارب و مهارت‌های بیش‌تر ظرفیت‌ها و نیازهای مختلفی را برای جامعه مهیا می‌کنند.
پیشنهادات:
توجه و بهره‌گیری مفید و سودمند از پنجره جمعیتی فرصت‌ها در اولویت برنامه‌ها قرار گیرد

1. تدوین برنامه‌هایی برای جلوگیری از مرگ زودهنگام
   تمهید و مهیا نمودن سیاست‌های رفاه اجتماعی برای بهبود خدمات بهداشتی و پزشکی و امکانات بیشتر برای سالمندان
   صندوق‌های بازنشستگی در مقابل نوسانات اقتصاد کلان و تحولات جمعیتی بسیار حساس هستند
   تدوین برنامه‌ریزی و سیاست‌گزاری برای جمعیت سالمند و سالخورده
   تحقیق و بررسی راه‌های افزایش و ترویج خود اتکایی کهن‌سالان به‌منظور قادرسازی آنان به ادامه زندگی سودمند

منابع:
1- قرآن کریم، سوره روم آیه
2- شاملو، غلامعلی. پیری چیست؟ چرا پیر می‌شوی؟. انتشارات چهر.
3- مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، کمیته تخصصی ضوابط طراحی معماری برای سالمندان ) 7831 (، "ضوابط طراحی معماری ساختمان‌های مناسب سالمندان"، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، تهران.
4- قرآن کریم، سورة الإسراء آیه 23
5- زنجانی، حبیب‌اله. فتحی و نوراللهی (1395)، جمعیت‌شناسی ایران. تهران: پژوهشکده‌ی آمار.
6-Bogue, Donald; Principles of Demography, Wiley, New York, 1969, P 1-2
7- تقوی، نعمت‌الله؛ مبانی جمعیت شناسی، تبریز، جامعه‌پژوه و دانیال، 1378، ص 8.
8- کلانتری، صمد؛ مبانی جمعیت‌شناسی، اصفهان، مانی، 1378، ص 5.
9- زنجانی، حبیب اله. فتحی و نوراللهی. (۱۳۹۵). جمعیت‌شناسی ایران. تهران: پژوهشکده‌ی آمار.
10- پژوهشکده‌ی آمار. دانشنامه جمعیت‌شناسی (۱۳۹۵). تهران: پژوهشکده‌ی آمار.
11- صفر خانلو، هلیا و رضایی قهرودی، زهرا ) 1930 (، تحولات جمعیات ساالمندان در ایاران و جهاان، 12- نشریه آمار، شماره 2
-------------------------------------------------------
نویسنده: سید علی عباس محدث با همکاری دکتر ناصر حجازی