دالان زنگزور؛ سرانجام ايران را حذف كردند

کبنا ؛در خصوص تنش های منطقه ای میان همسایه های ایران، اخیرا با تأسیس یک دالان ارتباطی در خاک آذربایجان حساسیت هایی ایجاد شده، که برخی از روزنامه های صبح ایران به این موضوع مهم منطقه ای پرداخته اند که در ادامه می خوانید.
رئیس دولت باکو در سخنانی گفت، دالان زنگزور که جمهوری آذربایجان را به منطقه نخجوان متصل می ‌کند، سرانجام به واقعیت تبدیل شده است. الهام علی‌اف در پانزدهمین اجلاس سران سازمان همکاری اقتصادی اکو مدعی شد که این زیرساخت جدید حمل‌ونقل بخش مهمی از کریدورهای شرق-غرب و شمال-جنوب خواهد بود. به گزارش کبنا نیوز، آرمان ملی نوشت: در این میان بسیاری از کارشناسان بر این باور هستند که احداث کریدور زنگزور در آینده نه‌چندان دور برای شماری از کشورهای منطقه از زاویه‌های سیاسی، اقتصادی، امنیتی و نظامی پیامدهای سنگینی در پی خواهد داشت که مهم ترین آن‌ها ایران است. یکی از مسائلی که به نظر می‌رسد در این راستا در خصوص آن توافق صورت گرفته‌است، احداث جاده از موازات خاک ایران و سپردن امنیت آن به نیروهای نظامی روسیه است که عملا ارتباط ایران با ارمنستان را قطعا می کند و در ژئوپولتیک منطقه تغییر ایجاد می‌کند و عملا ارتباط ایران از شمال غربی با اروپا را قطع می کند. در راستای بررسی این مساله گفت‌و گویی با میرقاسم مومنی، تحلیلگر ارشد مسائل قفقاز شده است که در ادامه می‌خوانید.

 آیا به واقع ارتباط زمینی ایران و ارمنستان بواسطه احداث دالان زنگزور قطع خواهد شد؟
نشست سوچی بدون حضور ایران و با شرکت کشورهای روسیه، ارمنستان و جمهوری آذربایجان برگزار شد و یکی از مفاد آن نیز موافقت با احداث دالان زنگزور بوده‌است که خاک جمهوری آذربایجان را به نخجوان و سپس به ترکیه وصل می کند. نخستین نشانه‌ها در صحبت‌های مقامات ترکیه دیده‌شد که عنوان کردند دالان زنگزور به واقعیت نزدیک شد. به نظر می‌رسد در مقابل مقرر شده‌است تا ترکیه و جمهوری آذربایجان نیز وارد صلح با ارمنستان شوند و روابط اقتصادی خود را از سرگیرند. مساله‌ای که حائز اهمیت است این مورد است که جاده زنگزور در موازات مرزهای ایران احداث می‌شود و امنیت آن را نیز نیروهای روسیه تامین می‌کنند. با این تعریف و با این توافق بالاخره روسیه با ایران هم مرز شد و یک تغییر بزرگ در ژئوپولتیک منطقه به‌وجود آمد. این یک فاجعه ژئوپلتیک برای ایران است و عملا سر ایران را در نشست سوچی بریده‌اند. عملا ارمنستان بر این منطقه دیگر حاکم نخواهد بود و عملا ایران را از معادلات قفقاز حذف می‌کنند. این جاده به موازات رود ارس و در مجاورت مرز ایران تاسیس می‌شود که این یک اتفاق بسیار نامطلوب برای ایران است. این نقشه ای که برای قفقاز کشیدند عملا منجر به این می شود که نیروهای روسیه در مرز با ایران مستقر می شوند. این توافق که در سوچی رخ داده‌است به این معناست که ارمنستان خاک خود را واگذار کرده است. با این وجود ایران دیگر برای انجام مبادلات مرزی با ارمنستان باید از روسیه و ترکیه اجازه بگیرد و این اتفاق به هیچ وجه خوشایند نیست.
ارمنستان که در گذشته مخالف دالان زنگزور بود به چه‌علت در مقابل آن ایستادگی نکرد؟ تصمیم گیر اصلی در ارمنستان، ولادیمیر پوتین است و او نیز با ترکیه توافقاتی کرده‌است و همگی دست به دست هم داده‌اند تا دالان زنگزور تاسیس شود. در مقابل نیز به ارمنستان امتیازهای سیاسی و اقتصادی می‌دهند تا مخالفتی نکند و به نظر می‌رسد که نخست‌وزیر ارمنستان نیز در چنین وضعیتی مقاومت نکرده‌است و احداث دالان را به صورت ضمنی پذیرفته‌است و امروز ایران به‌عنوان متضرر اصلی مطرح شده‌است. مشخصا ترکیه و دولت باکو پس از احداث مسیر زنگزور مدعی تامین امنیت آن هستند و آن‌ها نیز نیروهای خود را به سمت مرز با ایران گسیل می‌کنند و عملا ارتباط ایران با دریای سیاه را قطع می‌کنند. ایران پس از این باید مسائل حقوقی و عمرانی خود را با ترکیه و روسیه مطرح کند و عملا به این علت ایران را زیر فشار خواهند برد. توافق سوچی عملا یکی از دو مسیر ارسال انرژی ایران به اروپا را مسدود می کند و کشورهای دیگر همچون ترکیه ذی نفع می شوند. ارمنستان در این میان توان مقابله با فشار ترکیه و روسیه را نداشت و به این مساله تن داده‌است و توافق ارمنستان با سه کشور دیگر شاید در آینده ارمنستان را نیز در مقابل ایران قرار دهد.
اجلاس سوچی چه پیامی را به منطقه ارسال کرد؟ اجلاس سوچی عملا ایران را از قفقاز حذف کرد در حالی که ذی نفع اصلی ایران است. سالیان سال است که ما فریاد می‌زنیم در حال حذف کردن ایران از منطقه قفقاز هستند اما هیچکدام از مسئولان به صحبت‌های ما گوش نمی‌دهد و این فاجعه ژئوپولتیک برای ایران در حال نهایی شدن است. گلوی خود را پاره کردیم و گفتیم قفقاز، قفقاز، قفقاز اما گویا هیچکس در وزارت‌خارجه شمال غربی ایران برایش مهم نیست. تنها مسیر امن دسترسی ایران به اروپا قفقاز بود که دیگر آن را نیز از دست دادیم. ایران از جنوب و غرب با مشکلاتی مواجه است که نمی‌تواند به آسانی با جهان مبادله مالی داشته باشد و بهترین مسیر برای تجارت ایران قفقاز بود. از سوی دیگر امروز امنیت ملی ایران به‌واسطه احداث دالان زنگزور خدشه‌دار می‌شود اما باز هم هیچکس حواسش به این مساله نیست. این که ترک‌ها عنوان می کنند دیگر نیازی به نظر ایران نیست، به این معناست که ترکیه با ارمنستان و روسیه توافق نهایی کرده‌است. ایران اگر مرز خود را با ارمنستان از دست بدهد، از امروز تا ده ها سال دیگر متضرر خواهد بود و خسارت‌های از دست دادن مرز زمینی با ارمنستان غیرقابل جبران خواهد بود. امروز پا بر روی منافع ایران در قفقاز گذاشته و حتی مسیر ایران به روسیه، اوکراین و بلاروس نیز قطع می‌شود. مسئولان سیاست خارجی ایران باید هر چه سریع تر چاره‌ای کنند تا زمین ایران منافع ترانزیتی خود را از دست ندهد و سود آن به جیب سایر کشورها نرود.



آیا ایران از مرزهایش با ارمنستان گذشته ‌است؟
روزنامه اعتماد- سه روز بعد از ملاقات میان روسای جمهور اسلامی ایران و آذربایجان، بار دیگر موضوع موضع‌گیری ایران در خصوص اختلاف‌های سرزمینی جمهوری‌های ارمنستان و آذربایجان مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته ‌است.  در حالی که یک رسانه نزدیک به حکومت جمهوری آذربایجان مدعی شده‌است که با حمایت روسیه و ترکیه از تاسیس یک کریدور ارتباطی میان سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان با جمهوری خودمختار نخجوان در مرزهای ایران، دیگر نیاز جدی به موضع‌گیری تهران احساس نمی‌شود و ارمنستان تحت فشار این دو قدرت منطقه‌ای وادار به پذیرش تاسیس این دالان ارتباطی شده‌است، مقام‌های ارمنستان این ادعا را رد و تاکید می‌کنند که در چارچوب مذاکرات مرتبط با آتش‌بس پس از درگیری‌های سال گذشته، اختصاص دالانی به جمهوری آذربایجان در خاک آذربایجان در متن بیانیه آتش‌بس مطرح نشده ‌است.
همزمان با این ادعاها امضای توافق سه‌جانبه اخیر میان تهران، عشق‌آباد و باکو برای سواپ گاز طبیعی ترکمنستان با گاز ایران در مرزهای جمهوری آذربایجان، این تلقی را میان برخی کارشناسان و رسانه‌ها ایجاد کرده‌است که ایران تلویحا موضع جمهوری آذربایجان در خصوص ایجاد دالانی در خاک ارمنستان که تحت کنترل این کشور نباشد را پذیرفته‌ است.  کارشناسان معتقدند که ادعای عقب‌نشینی ایران از موضع رسمی خودش در خصوص عدم تغییر مرزهای منطقه به ازای دریافت امتیاز اقتصادی، مبنایی ندارد. مقام‌های باکو و ایروان به صورت مستمر در خصوص مساله اجرای مفاد توافقنامه آتش‌بس سال گذشته که بعد از جنگ ۴۴ روزه میان دو کشور با مداخله روسیه منعقد شد، اتهام‌زنی می‌کنند.  طرف ارمنی معتقد است که ادعای طرف آذری در خصوص واگذاری یک دالان از خاک ارمنستان برای ارتباط میان خاک سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان با جمهوری خودمختار نخجوان، در توافق مذکور مورد اشاره قرار نگرفته ‌است.  در برابر باکو تاکید می‌کند همان‌گونه که حق استفاده از دالان لاچین برای ارتباط سرزمینی ارمنستان با قره‌باغ در خاک آذربایجان، تحت نظارت نیروهای حافظ صلح روسیه داده‌ شده‌ است، در برابر باکو هم باید از حقی برابر در خاک ارمنستان برخوردار شود.  روز سه‌شنبه واهان هونانیان، سخنگوی وزارت امور خارجه ارمنستان تاکید کرد در بیانیه ۲۶ نوامبر سران این کشور، جمهوری آذربایجان و روسیه در سوچی، فرضیه‌های پروپاگاندایی مبنی بر ارايه کریدور به باکو از طریق خاک ارمنستان رد شده است. در واکنش لیلا عبدالله اوا، سخنگوی وزارت خارجه جمهوری آذربایجان در واکنش به بیانیه وزارت امور خارجه ارمنستان اعلام کرد که ایروان مایل به تنش‌زدایی در مرز نیست.
ادعای روزنامه نزدیک به دولت باکو
روزنامه ینی مساوات که از جمله روزنامه‌های نزدیک به دولت جمهوری آذربایجان است و معمولا مواضع ریاست جمهوری این کشور را منعکس می‌کند، در یادداشتی مدعی شده که ارمنستان مجبور به پذیرش ایجاد یک دالان در خاک خود شده‌است و موضع ایران در این مورد اهمیت چندانی ندارد.  به گزارش خبرآنلاین،  روزنامه ینی مساوات مدعی شد: «دالان زنگزور ایجاد خواهد شد و ارمنستان هیچ حقی بر نظارت بر عبور و مرور از این دالان نخواهد داشت. روسیه تاکید دارد که این مسیر باید براساس توافق ۱۰ نوامبر ۲۰۲۰ گشوده شود و کنترل آن به عهده نیروهای مرزبانی روسیه خواهد بود.» به ادعای ینی مساوات، باکو پس از درگیری‌های ۱۵ و ۱۶ نوامبر، شرط آتش‌بس را پذیرش دالان زنگزور توسط ارمنستان تعیین کرده بود و با حمایت روسیه از خواست جمهوری آذربایجان، نیکول پاشینیان  نخست‌وزیر ارمنستان نیز مجبور به پذیرش آن شده و در دیدار سران در ۲۶ نوامبر نیز این توافق را نهایی کرده‌اند. ینی مساوات در عین حال تصریح کرده است: «باکو به ازای گشایش دالان زنگزور برای رفع محاصره ارمنستان آماده نمی‌شود.» ینی مساوات افزوده است: «ترکیه از جمهوری آذربایجان و روسیه درباره گشودن دالان زنگزور حمایت می‌کند و نیاز جدی به موضع ایران نیز احساس نمی‌شود. در نتیجه ارمنستان تنها مانده و مجبور به پذیرش شرایط موجود است.» همچنین به گزارش مدراتور، رجب طیب اردوغان در گفت‌وگو با  شبکه «هابر ۷» گفت که الهام علی اف به وی اطلاع داده که در دیدار سوچی ، مسائل احداث جاده و خط‌آهن به موازات رود ارس حل شده است.
امتیازدهی باکو به تهران یا تهران به باکو؟
رسانه‌هایی که احتمال موافقت ایران با تاسیس دالان زنگزور را مطرح می‌کنند، انگیزه این پذیرش را دریافت امتیاز سواپ گاز توصیف كرده و این موضوع را در شرایط تحریم دستاوردی برای ایران توصیف می‌کنند که به ازای آن مجبور به واگذاری امتیاز به طرف مقابل شده‌است.
احمد کاظمی، عضو هیات علمی بنیاد مطالعات قفقاز معتقد است که اساسا بحث سواپ گاز ترکمنستان به آذربایجان، به خودی خود یک امتیاز برای آذربایجان محسوب می‌شود و ضرورتی به اعطای مابه‌ازا به این کشور وجود ندارد.  کاظمی می‌گوید: «واقعیت امر این است که بحث سواپ گاز ترکمنستان به جمهوری آذربایجان، امتیاز کلان و مهمی به ایران نیست که مابه‌ازایی در سیاست خارجی به آن تعلق گیرد.  هر چند این فرآیند سواپ گاز به ایران کمک می‌کند تا بخشی از گاز مورد نیاز در استان‌های شمال و شمال غرب کشور را تامین کند، امتیاز اصلی آن متعلق به جمهوری آذربایجان است و بیش از همه باکو را منتفع می‌کند.»  این کارشناس مسائل قفقاز توضیح می‌دهد: «باکو در شرایطی که اروپا به شدت به گاز طبیعی نیاز دارد و با روسیه به مشکلاتی برخورده و احتمال توقف اجرای پروژه خط لوله نورداستریم ۲ از روسیه به آلمان بر اثر تحریم‌های امریکا مطرح است، این فرصت را پیدا می‌کند تا گاز طبیعی بیشتر از طریق خطوط لوله تاپ (ترانس آدریاتیک) و تاناپ (ترانس آناتولی) به اروپا صادر کند و جایگاه خودش را در تامین انرژی اروپا تقویت بکند.»  کاظمی معتقد است: «این مساله یک همکاری سه‌جانبه است که زمانی هم برای آن مشخص نشده‌ و حتی ممکن است یک همکاری مقطعی، فصلی و کوتاه‌مدت باشد.» کاظمی اساس مطرح شدن ادعای موافقت ایران با تاسیس دالان زنگزور را جعلی می‌داند و می‌گوید: «گمانه‌زنی‌هایی که در مورد موافقت ایران با دالان جعلی زنگزور مطرح می‌شود یا دالان تورانی، جریان‌سازی‌های بی‌اساس و ساختگی رسانه‌ای است که با هدف تخریب سیاست خارجی ایران صورت می‌گیرد.» محسن پاک‌آيین، سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان در خصوص احتمال مطرح شدن بحث دالان زنگزور در مذاکرات روسای جمهور ایران و آذربایجان معتقد است: «در این موارد باید منتظر ماند تا مواضع مقام‌های رسمی اعلام شود.» این دیپلمات پیشین جمهوری اسلامی ایران به چند دلیل احتمال مطرح شدن چنین مبحثی را بعید می‌داند و می‌گوید:  «به نظر من مجموعا بعید است که در مذاکرات گازی ایران و ترکمنستان و جمهوری آذربایجان اساسا بحث دالان زنگزور مطرح شود، چونموضوع گاز مساله مرتبط با روابط تهران، عشق‌آباد و باکو است درحالی‌که مساله دالان زنگزور مساله‌ای مرتبط با روابط جمهوری آذربایجان و ارمنستان است.»  پاک‌آيین تصریح کرد: «جمهوری اسلامی ایران برای رفع نیازهای ترکمنستان و جمهوری آذربایجان به عنوان واسطه مسوولیت سواپ را بر عهده گرفته‌است، در نتیجه نیازی وجود ندارد که برای انجام این کار امتیازی به طرفین بدهد.»  سفیر پیشین ایران در باکو می‌گوید: «باکو و ارمنستان باید در خصوص مساله دالان زنگزور با یکدیگر گفت‌وگو کنند و به نتیجه برسند و نمی‌توان بدون توافق هر دو کشور چنین مساله‌ای را عملی کرد.»
دالان ضد ایرانی
در حالی‌که برخی رسانه‌ها مدعی می‌شوند با باز شدن دالان زنگزور، ارتباط مرز زمینی ایران با ارمنستان قطع می‌شود، برخی کارشناسان تاکید می‌کنند که اساسا دالان ادعایی زنگزور با خاک ایران فاصله دارد و آنچه در زمان درگیری‌های سال گذشته قره‌باغ باعث نگرانی و واکنش ایران شده ‌بود، احتمال تلاش باکو برای تصرف استان سیونیک در جمهوری ارمنستان بود که باعث قطع ارتباط زمینی ایران با ارمنستان می‌شد.  احمد کاظمی، کارشناس مسائل قفقاز اساسا موضوع دالان زنگزور را یک پروژه ضدایرانی تلقی می‌کند  و معتقد است اصرار عده‌ای برای تاسیس این دالان، ضربه زدن به منافع استراتژیک ایران از یک سو و مهار چین و روسیه از جهت دیگر است.  کاظمی می‌گوید: «دالان جعلی زنگزور یک پروژه ضد ایرانی در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی است و به دلیل اینکه هدف‌گذاری این دالان ایجاد مشکلات ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیک و همچنین مسائل ژئواکونومیک و ژئوکالچرال برای ایران است، تهران همان‌گونه که اعلام کرده‌ با هرگونه تغییر مرزهای بین‌المللی چه به عنوان دالان باشد یا هر عنوان دیگر مخالفت خواهد کرد.  این موضعی است که در سطوح عالی‌رتبه نظام اعلام شده‌ است و حتی مقام معظم رهبری هم بر عدم تغییر مرزهای بین‌المللی در این پرونده تاکید کرده‌اند.» این کارشناس مسائل قفقاز معتقد است: «دالان تورانی یکسری کارکردهای ضدایرانی در حوزه مباحث ترانزیت، انرژی، قوم‌گرایی و امنیتی از طریق احتمال حضور ناتو در مرزهای شمال غربی ایران، در بردارد.  این کارکردهای چهارگانه نهایتا نه فقط برای ایران مشکل‌ساز خواهد بود، بلکه برای روسیه و چین هم مشکل‌ساز است. بحث مخالفت با استقرار این دالان یک سیاست اصولی است که با مذاکرات گازی یا امتیازهای اینچنینی قابل معاوضه نیست، چراکه تهی شدن ظرفیت ژئوپلیتیکی ایران قابل قبول نیست.»   کاظمی تاکید می‌کند که قطعا در اقدامات آینده ایران اهمیت استراتژیک این موضوع از سوی تهران مورد توجه قرار خواهد گرفت و می‌گوید: «ایران قبلا اعلام کرده که تغییر مرزهای ژئوپلیتیکی ارمنستان برای تهران یک خط قرمز است و مطمئنا تحولات آینده هم نشان خواهد داد که ایران روی این خط قرمز خودش تا چه اندازه اصرار دارد.»