جدال بر سر کسب و کار‌های اینترنتی

کبنا ؛در حالی حدود یک ماه از اعمال محدودیت برای برخی پلتفرم‌های کسب و کار اینترنتی می‌گذرد که آمار‌های متفاوتی از میزان اشتغال در این فضا اعلام می‌شود و بحث و جدل در این باره بالا گرفته است. فعالان حوزه استارت آپی درباره چشم انداز ماجرا گفت وگوهای انجام داده‌اند که در ادامه می‌خوانید.
به گزارش کبنا، «اینستاگرام و واتس اپ برای همیشه فیلتر می‌ماند؟ » در حالی که محدودیت‌های اینترنتی به چهارمین هفته نزدیک می‌شود این عبارت، سؤال بی‌پاسخ بسیاری از کاربران  است و اگرچه مسئولان به صراحت در این باره صحبت نمی‌کنند اما رفته رفته  نشانه‌های واضح‌تری از احتمال دایمی بودن این محدودیت‌ها شنیده می‌شود. قطع اینترنت برخی پلتفرم‌ها در دوران نا‌آرامی به واسطه شرایط امنیتی نکته‌ای توجیه‌پذیر است و محل بحث این گزارش نیست. همچنین رهابودن فضای مجازی و ضرورت سامان‌دهی و قانونمند شدن آن به گونه‌ای که هر فردی باید پاسخگوی عمل و رفتار خود باشد، مورد قبول است اما در این میان، جدای از کارکرد‌های اجتماعی و ارتباطی این  پلتفرم‌ها و نبود جایگزین مطمئن و کارآمد داخلی برای آن‌ها، آن چه باعث بحث و جدل جدی‌تری در این باره شده موضوع از بین رفتن کسب و کار بسیاری از مردم در نتیجه این محدودیت هاست. این که رقم این کسب و کار‌ها عملاً چقدر است خود محل بحث جدی شده است. از سویی برخی فعالان اقتصادی مانند اتاق بازرگانی و فعالان فضای مجازی و استارت آپی و مراکز پژوهشی  همچون مؤسسه پژوهشی بتا، آمار‌های ۹ تا ۱۱ میلیون کسب و کار مرتبط با اینستاگرام را مطرح می‌کنند و از گردش مالی ۱۸ تا ۳۲ هزار میلیارد تومانی دراین پلتفرم سخن به میان می‌آورند اما از سوی دیگر معاون وزیر صمت  معتقد است:   «تجارت الکترونیکی» و کسب و کار مجازی در کشور  دست کم هزار و ۳۰۰ هزار میلیارد تومان در سال فروش دارد و صد‌ها زیرشاخه دارد و کسب‌وکار‌هایی که در اینستاگرام بودند، کمتر از ۳ درصد این عدد بودند. سرپرست مرکز توسعه تجارت الکترونیکی (تتا)  هم در همین زمینه می‌گوید: تخمین‌زده می‌شود بین ۳۰۰ تا ۳۵۰ هزار نفر در اینستاگرام صفحه تجارت الکترونیک داشته باشند که بین ۶۰۰ تا ۸۰۰ هزار شغل را شامل می‌شود. جدای از این اختلاف نظر‌های جدی درباره  آمار دقیق این کسب و کار‌ها سؤال این است که  نحوه مواجهه یا برخورد درست با پلتفرم‌های فضای مجازی که محل درآمد  بسیاری از  کسب و کار‌ها شده، چیست؟ آیا جایگزین مطمئنی برای آن‌ها وجود دارد؟ آیا می‌توان به یک باره پلتفرم‌های پرطرفدار را مسدود کرد و از آمار‌های منتشر شده از خسارت به فعالان فضای مجازی و تأثیر ادامه فیلترینگ بر استارت آپ‌ها و متخصصان این حوزه چشم پوشید؟
اینترنت و حقوق ملت
روزنامه جمهوری اسلامی نوشت: عصر کنونی در تاریخ جهان به دلیل گستردگی بی‌سابقه و بی‌نظیر ارتباطات، به «عصر ارتباطات» معروف شده است. امروزه، سواد را نمی‌توان به خواندن و نوشتن و تسلط بر علوم انسانی و ریاضیات و فیزیک و شیمی و پزشکی منحصر دانست. کسانی که با اینترنت و استفاده از فضای مجازی آشنائی نداشته باشند، در دنیای امروز بی‌سواد تلقی می‌شوند به ویژه بعد از آنکه اکثر امور زندگی و حتی تجاری و اداری جوامع بشری به فضای مجازی وابسته شده و دولت‌ها نیز الکترونیک شده‌اند.
در ایران، استفاده از شبکه‌های اجتماعی فضای مجازی بسیار رایج است بطوری که کشور ما اکنون از این نظر در ردیف اولین کشورهائی قرار دارد که بیشترین کاربران را در این زمینه دارند. حتی در همین روزهای اخیر که به دلیل ناآرامی‌ها بسیاری از شبکه‌ها فیلتر شده‌اند و اینترنت بسیار کم‌سرعت است، براساس بعضی گزارش‌ها پیام‌ها و پست‌های تلگرامی ظرف یکماه گذشته، بیش از 150 درصد افزایش پیدا کردند. براساس همین گزارش‌ها رقم پیام‌ها و پست‌های تلگرامی که در اواسط شهریورماه امسال 000/ 000/ 200 /1 بود در اواسط مهرماه به 000 /000/ 800/ 2 رسید. وابستگی کسب و کارها به اینترنت نیز چنان گسترده است که در یک نظرسنجی که اخیراً صورت گرفته 5/ 97 درصد پاسخ‌ دهندگان گفته‌اند کسب و کارشان در اثر اختلالات اینترنت دچار آسیب‌های جدی شده است. براساس همین نظرسنجی این آسیب‌ها تا 30 درصد برآورد شده و این نکته نیز مورد تاکید قرار گرفته است که تداوم اختلالات می‌تواند خسارت‌ها را افزایش دهد.
با توجه به چنین جایگاهی که اینترنت و فضای مجازی در زندگی انسان معاصر دارد، نمی‌توان آن را از حقوق ملت‌ها جدا دانست و در سراسر جهان غیر از کشورهائی مثل کره شمالی که مردم از حقوق اولیه خود محرومند، اینترنت و بهره‌مند بودن از شبکه‌های مجازی بخش مهمی از «حقوق بشر» به حساب می‌آید. در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، آموزش و پرورش، بخشی از حقوق ملت دانسته شده و به همین جهت در فصل مربوط به «حقوق ملت» گنجانده شده است. اصل 30 قانون اساسی می‌گوید: «دولت موظف است وسائل آموزش و پرورش رایگان را برای همه‌ی ملت تا پایان دوره متوسطه فراهم سازد و وسائل تحصیلات عالی را تا سرحد خودکفائی کشور بطور رایگان گسترش دهد».
بدین ترتیب و با توجه به اینکه تسلط بر اینترنت و بهره‌وری از شبکه‌های اجتماعی فضای مجازی اساسی‌ترین بخش سواد و فرهنگ عصر حاضر را تشکیل می‌دهد، قطعاً باید آن را بخشی از حقوق ملت دانست که بموجب اصل 30 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، فراهم ساختن آموزش رایگان آن از وظایف دولت است. بنابراین، دولت نمی‌تواند حق استفاده از اینترنت را از مردم سلب کند. در مورد مبحث محدود کردن اینترنت با این استدلال که عدم محدودیت آن موجب ضایعات اخلاقی و ناهنجاری‌های اجتماعی می‌شود نیز نکات مهمی وجود دارند که با توجه به آنها نمی‌توان برای روا دانستن محدودسازی و فیلترینگ مجوزی قائل شد.
مهم‌ترین نکته در این زمینه اینست که حکمرانان باید با عملکرد صحیح و عدالت ‌محور خود، قلوب مردم را تسخیر کنند که اگر چنین کنند، مردم همراهی با آنها را بر هر چیز دیگری ترجیح خواهند داد. اخلاق مردم با اخلاقی عمل کردن حکمرانان درست می‌شود، فکر سیاسی مردم با پرهیز کردن حکمرانان از سیاست ‌بازی و پای‌ بندی آنها به سیاست اعتدالی و آزادمنشانه درست می‌شود و پیروی مردم از قانون با عدالت ‌محوری حکمرانان و فاصله نگرفتن آنان از قانون درست می‌شود. اگر حکمرانان عادلانه و صادقانه و آزاداندیشانه عمل کنند، قطعاً مردم به عنوان پشتوانه قدرتمند حکمرانان با کسانی که بخواهند اخلاق و امنیت و هنجارهای جامعه را مخدوش کنند مقابله خواهند کرد بطوری که هیچ نیازی به ورود دولت و حاکمیت به این عرصه‌ها نباشد.
 آمار واقعی کسب و کار‌های اینستاگرام ؛ ۸۰۰ هزار یا ۹ میلیون؟
محدودیت و اختلال در پلتفرم‌های خارجی، کسب‌وکار‌های فضای مجازی  به ویژه اینستاگرام را تحت تأثیر قرار داده است. اما سؤال اساسی این است که این اختلال‌ها کسب وکار چند نفر را تحت تأثیر قرار می‌دهد و آمار واقعی چقدر است؟ مسئولان رسمی همچون وزارت صمت و مرکز توسعه تجارت الکترونیکی (تتا) سهم اینستاگرام به عنوان پلتفرم شاخص در عرصه تجارت الکترونیک را از بازار تجارت الکترونیک کشور  حدود ۳ درصد اعلام  می‌کنند.
  «علیرضا شاه‌میرزایی» معاون وزارت صمت اعلام کرد: «تجارت الکترونیکی» و کسب و کار مجازی در کشور، دست کم هزار و ۳۰۰ هزار میلیارد تومان در سال فروش دارد و صد‌ها زیرشاخه دارد و کسب‌وکار‌هایی که در اینستاگرام بودند، کمتر از ۳ درصد این عدد بودند. وی افزود: متأسفانه عده‌ای آمار‌های غلط از میزان کسب‌وکار‌های تعطیل شده می‌­‌دهند که هیچ پایه و اساسی ندارد و از سوی دیگر، عده‌­ای نیز ساده‌انگاری می‌­‌کنند و راه­‌حل­‌های سطحی می‌دهند که هر دو طرف غلط است. اگر می‌خواهیم پلتفرم­‌های داخلی، پذیرای کسب‌وکار باشند، باید کمبود‌های فنی آن‌ها رفع شود و از نظر جذابیت فرهنگی و اجتماعی هم ارتقا یابند.
  «امین کلاهدوزان» سرپرست مرکز توسعه تجارت الکترونیکی (تتا) در گفت‌وگو با ایرنا اظهار کرد: مطابق آمار‌های سال ۱۴۰۰ جمع گردش مالی رسمی تجارت الکترونیک کشور هزار و ۲۳۰ همت (هزار میلیارد تومان) است؛ این آمار مربوط به شرکت‌ها و کسب و کار‌هایی است که نزد وزارت صنعت، معدن و تجارت شناسنامه داشته، «اینماد» گرفته یا عضو اتحادیه هستند و بر این اساس پایش و از حمایت‌های موجود بهره‌مند می‌شوند.   مطابق این گزارش، گردش مالی تجارت الکترونیک در فضای اینستاگرام در سالی که گذشت بین ۲۵ تا ۳۰ همت بود که حدود ۲. ۷ درصد از کل گردش مالی تجارت الکترونیک کشور را شامل می‌شود؛ در این میان، حتی اگر تبلیغات، استوری‌ها و غیره در فضای اینستاگرام را به این رقم اضافه کنیم حدود ۳. ۵ درصد از گردش مالی در این حوزه را شامل خواهد شد. وی به اثرگذاری و درگیر شدن افراد در شبکه‌های اجتماعی اشاره و اظهارکرد: تخمین‌زده می‌شود بین ۳۰۰ تا ۳۵۰ هزار نفر در اینستاگرام صفحه تجارت الکترونیک داشته باشند که بین ۶۰۰ تا ۸۰۰ هزار شغل را شامل می‌شود. کلاهدوزان در عین حال با اشاره به این که  تمام این مشاغل تمام وقت و کامل نیستند، می‌افزاید: متوسط دنبال‌کننده‌های اینستاگرامی در ایران هزار و ۴۰۰ نفر بوده‌اند. وی  همچنین خاطر نشان می‌کند: ما توصیه می‌کنیم که دولت مداخله‌ای در حوزه انتخاب و معرفی پلتفرم و محیط کسب و کار نداشته باشد و اجبار نکند، اما می‌تواند توصیه و راهنمایی و مشوق‌هایی  داشته باشد. ولی بخش دیگری از فعالان اقتصادی و استارت آپی و مراکز پژوهشی آمار‌های متفاوت‌تری ارائه می‌دهند.
ماهنامه پیوست در بخشی از گزارش خود درباره  کسب و کار‌های موجود در اینستاگرام اعلام کرده است: طبق گزارش سال گذشته مرکز آمار ایران، معادل ۱۱ میلیون نفر از طریق شبکه‌های مجازی کسب درآمد می‌کنند به طوری که حدود ۹ میلیون نفر یعنی ۸۳ درصد از طریق اینستاگرام در حال کسب درآمد هستند. به گزارش فرهیختگان، مرکز پژوهشی «بتا»، (یک مرکز پژوهشی در حوزه تحلیل کلان داده‌ها)  نیز در بهمن سال ۱۴۰۰ در گزارشی مدعی شد: «در سال ۱۳۹۹ بیش از یک میلیون و ۷۰۰ هزار کسب‌وکار در اینستاگرام فعالیت داشته‌اند که حداقل ۲۰۰ هزار کسب‌وکار بزرگ و متوسط را شامل می‌شده و ۵۰۰ هزار کسب‌وکار استانی و بومی که هر کدام از این صفحات، منبع درآمد ماهانه یک یا چند نفر بوده است. در این بین یک میلیون صفحه هم در اینستاگرام وجود دارد که درآمد حداقلی دارند. » در ادامه این گزارش آمده است: «نکته مهم‌تر این که اینستاگرام با ۸۳ درصد در صدر استفاده کسب‌وکار‌ها قرار دارد که این یعنی حدود ۹ میلیون نفر از طریق اینستاگرام در حال کسب درآمد هستند. » این مرکز در روز‌های گذشته نیز در گزارش دیگری مدعی شده است: «بیش از دو میلیون کسب‌وکار ایرانی در اینستاگرام فعالیت می‌کنند. »
همچنین به گزارش دیجیاتو،   طی پژوهشی که وبسایت تکراسا انجام داده با اشاره به  برآورد حدود ۳۲ هزار میلیارد تومان و اشتغال زایی مستقیم یک میلیون شغل  هر فروشگاه اینستاگرامی در ماه  که به طور متوسط ۲۳ تا ۳۴ سفارش خرید دریافت می‌کند، نوشت: بــا فرض وجود یک محصول در هر سفارش و به طور متوسط در هر فروشگاه اینستاگرامی ۵. ۲ نفر فعالیت می‌کنند. مهدی بشارت ده سلوطی، استاد دانشگاه علم و فناوری مازندران و محقق و پژوهشگر اقتصادی  نیز معتقد است: شغل حدود ۱۰ میلیون نفر و دو میلیون و ۴۰۰ هزار کسب و کار در کشور وابسته به اینستاگرام است. پیشتر نت بلاکس   مدعی شده  بود که قطعی اینترنت در ایران ساعتی ۱. ۵ میلیون دلار معادل ۴۵ میلیارد تومان زیان اقتصادی به کشور وارد می‌کند. حمیده حبیبی، عضو انجمن کسب و کار‌های اینترنتی هم به خبرآنلاین گفته که در ۲۵ روز گذشته حدود  ١٢ هزار میلیارد تومان به کسب و کار‌های فضای مجازی خسارت وارد شده است. همچنین  «فرزین فردیس»، رئیس کمیسیون اقتصاد نوآوری و تحول دیجیتال اتاق تهران با اشاره به محدود شدن دسترسی به اینترنت طی یک ماه اخیر گفت که طبق بررسی‌های صورت گرفته، ۳۵هزار میلیارد تومان به اقتصاد حوزه فناوری اطلاعات و ۴۵ هزار میلیارد تومان به کسب‌وکار‌های سایر حوزه‌ها خسارت وارد شده است. در کنار این ضرر ۸۰هزار میلیارد تومانی کسب‌وکار‌ها، نگرانی جدی درباره افزایش تعدیل نیروی متخصص در بنگاه‌های اقتصادی وجود دارد که به اعتقاد فردیس، به اخلال در اقتصاد دیجیتال منجر خواهد شد. عضو هیئت نمایندگان اتاق تهران توضیحی درباره شغل‌های مستقیم و غیرمستقیم  در اینستاگرام می‌دهد  و با اشاره به ریزش ۵۰ تا ۷۰ درصدی تراکنش‌های پرداخت‌یار‌ها طی یک ماه اخیر می‌افزاید: طی این مدت ۵۰۰ تا ۷۰۰ هزار فروشگاه اینستاگرامی در کشور که تا یک میلیون نفر به طور مستقیم و تا هشت میلیون نفر به طور غیرمستقیم از آن‌ها درآمدزایی داشتند و ارتزاق می‌کردند، بسته شده است. با همه این اوصاف، نظرسنجی ایسپا در مرداد ۱۴۰۰  نشان می‌دهد از هر ۵ نفر کاربر رسانه‌های اجتماعی یک نفر از این فضا کسب درآمد می‌کند که با توجه به گسترش نفوذ فضای مجازی احتمالاً این عدد، بیشتر هم شده است.  
 کارآفرین و مؤسس چند استارت‌آپ: همه چیز کارایی نیست اطمینان چه می‌شود؟
جدای از بحث و جدل‌ها بر سر آمار کسب و کار‌های اینترنتی به خصوص در اینستاگرام، سؤال مهم دیگر  این است که نحوه برخورد مناسب با  این پلتفرم ها  چیست؟ آیا می‌توان به یک باره آن‌ها را حذف و با معرفی یک پلتفرم جدید آن را جایگزین کرد؟ برای این کار چه مقدمات و الزاماتی نیاز است؟ سینا فرحی، کارآفرین و مؤسس چند استارت آپ زوم استار، تگ استار و...   به خبرنگار ما می‌گوید: «ما قبلاً تجربه فیلتر را داشتیم. آن روز‌هایی که تلگرام را فیلتر کردند همان فضای تلگرام را در سروش بازسازی کردند تا مردم بگویند حالا که تلگرام بسته شده باید سراغ سروش برویم. در حالی که مردم به یک بستر خارجی دیگر رفتند. البته آن زمان بحث زیرساخت و فناوری و بستر نرم‌افزاری هم وجود داشت ولی حالا  پلتفرم‌های داخلی چندهزار میلیارد بودجه گرفته‌اند و قطعاً توانسته‌اند مشکلات زیرساخت و بستر نرم‌افزاری و... را حل کنند. اما در شبکه‌های اجتماعی فقط بستر فناوری و نرم‌افزار وجود ندارد. وقتی یک شبکه اجتماعی ترند و پرمصرف می‌شود که مردم به آن اعتماد کنند. روبیکا هرچند که هنوز زیر بار نرفته و کاربر زیادی جذب نکرده ولی ما می‌گوییم که این پیام‌رسان با توجه به هزینه‌هایی که برای آن شده  از نظر فناوری و نرم‌افزاری مشکلات سابق پیام رسان‌های ایرانی را ندارد. پس اطمینان و اعتماد چه می‌شود؟ آیا الان مردم اعتماد می‌کنند که به این شبکه اجتماعی بروند؟ اگر در آینده، امکان استفاده از فیلترشکن‌ها وجود داشته باشد شک نکنید که مردم از روبیکا استقبال نمی‌کنند».   پیشتر‌امیر سیاح، رئیس مرکز بهبود فضای کسب و کار وزارت اقتصاد هم به موضوع اختیاری بودن این حضور اشاره و  تأکید کرده بود: «در جلسه‌ای که در وزارت ارتباطات داشتیم و در واقع جلسه شورای اقتصاد بود، با قاطعیت بیان کردم که خواسته ما بازگرداندن اینستاگرام است و اگر می‌خواهید مردم به پلتفرم دیگری کوچ کنند باید آن پلتفرم به قدری باکیفیت باشد که خودشان به حضور در آن تمایل داشته باشند. با زور و اجبار نمی‌توان راهی پیش برد.»
 عضو هیئت مدیره سازمان نظام صنفی رایانه‌ای: اعمال فیلترینگ، قاعده اصلی نباشد
نیما نامداری، عضو هیئت مدیره سازمان نظام صنفی رایانه‌ای نیز در این باره می‌گوید: «طبیعتا در هر کشوری ضوابط روشنی برای پلتفرم‌ها وجود دارد اما فیلترینگ در خیلی از کشور‌ها قاعده اصلی نیست. شاید در بعضی مسائل مانند محتوا‌های غیراخلاقی، اعمال غیرقانونی مثل قاچاق و... وجود دارد اما این که پرکاربردترین پلتفرم‌ها را از چرخه خارج کنند در هیچ جای دنیا وجود ندارد. طبق آمار اپراتور‌های تلفن همراه، نزدیک به ۷۰ درصد پهنای باند کشور در سه پلتفرم واتس اپ، اینستاگرام و تلگرام استفاده می‌شود که هرسه فیلتر شده‌اند. درکدام کشور این سطح فیلترینگ را اجرا می‌کنند. طبیعتا با این شرایط هم استفاده از فیلترشکن‌ها رواج پیدا می‌کند که به رواج بدافزار‌ها و فعالیت‌های غیرقانونی و... منجر می‌شود ولی وقتی بخش زیادی از اینترنت را فیلتر کرده‌اید این مشکلات بیشتر هم می‌شود.
نامداری  می‌افزاید: «بخش مهمی از سیاست‌گذاران ما اینترنت را یک ابزار فنی محدود می‌دانند که یک سری کاربرد‌های لوکس هم دارد. این تصور را که نسل جدید، فرزندان جهان شبکه‌ای و متصل هستند، درک نمی‌کنند. اما اینترنت یک ابزار در اختیار نسل جدید نیست و فضای زندگی آن‌ها را تشکیل می‌دهد. وقتی بخش حداکثری را فیلتر می‌کنید به نسل جدید می‌گویید که زندگی و هویت‌شان غیرقانونی است. یعنی به کودک و نوجوان از همان بدو تولد، زندگی زیرزمینی را یاد می‌دهیم. بنابر آمار‌های مؤسسه جهاد دانشگاهی حدود ۹ میلیون نفر از طریق شبکه‌های اجتماعی درآمد دارند و این‌ها آدم‌های پولدار و ثروتمندی هم نیستند. ۵۰ درصد مردم هم نیاز‌های زندگی‌شان مثل خرید، آموزش و... را از طریق شبکه‌های اجتماعی تأمین می‌کنند. وقتی همه را فیلتر می‌کنید این چرخه دچار مشکل می‌شود. به نظرم  این تصمیم  از روی ندانم کاری  است  و به قولی آتش را با آتش خاموش می‌کنند!»
وی  همچنین  به ابعاد دیگری از ماجرای  ادامه فیلترینگ می‌پردازد و می‌گوید: «آماری از مهاجرت استارت آپ‌ها ندارم و مراجع رسمی باید این آمار را اعلام کنند ولی با مشاهدات شخصی می‌گویم که پیدا کردن نیرو‌های حرفه‌ای در برنامه‌نویسی، شبکه، هوش مصنوعی، بازاریابی دیجیتال و... از دانشگاه‌های برتر کشور بسیار کم شده است. چون خیلی از نیرو‌ها با توجه به محدودیت‌های اینترنت بعد از دانش آموختگی به خارج از کشور ‌می‌روند. به واسطه کرونا، فضای دورکاری در جهان خیلی رایج شده و خیلی از همکاران ما از شرکت‌ها خارج می‌شوند، مدتی داخل ایران با شرکت‌های خارجی کار و بعد از مدتی هم مهاجرت می‌کنند. بخشی به دلیل مسائل مالی است و بخش بیشتری هم به دلیل محدودیت‌ها و‌امید نداشتن نخبه‌ها به آینده است که اختلال در اینترنت هم به نگرانی‌ها اضافه کرده است.»