کا / کی

با بی فرهنگی، نمی‌توان فرهنگ ساخت. این روزها، بعضی حرکت های غیر علمی، غیراصولی و غیر منطقی در لایه هایی از جامعه دیده می شود که زیر بنای فرهنگ را تخدیش و تخریب می سازد.  
«کا»  و «کی» دو پیشوند در زبان لری هستند که برای مردان به کار می روند. پیشوندها و پسوندهای مردان در ایلات و طوایف کهگیلویه و بویراحمد عبارتند از: رئیس، کا، کی، میر، سی(سید)، خان، درویش، میرزا، آغا، خواجه، با، مهتر، اِسا(استاد)، قابض،کَکا، خلیفه، شیخ، مِلا و ... .
هر پیشوندی بر اسامی، بر اساس نوع طایفه، جایگاه و طبقه  اجتماعی، بر اسامی شخص افزوده می شود.  پیشوندهای مذهبی نیز در ایل وجود دارند که عبارتند از کَلی(کربلایی)، مَشَیی(مشهدی)، حاج و حاجی.
برخی از ایلمردان در ایل، با نام «کاْ» خوانده می شوند که ریشه الیمایی و‌ کیانی دارد. بدین معنا که «ریش سپید»مالْ، تیره، طایفه یا ایلی هستند. مثلاً :
کا فریدون، کاحسین،  کاطیفونی!!!
«کیْ» نیز پیشوند دگری ست که مانند «کا» ریشه الیمایی و کیانی دارد؛ مانند: کی عطا، کی مَحْ کاظم!!
 «کاْ» و «کیْ» هر دو در زبان پهلوی، به معنای روشنایی، طلیعه نور‌، تشعشع، فروزش و نور دهی ست.(نیبرگ)،(برهان)(دهخدا)،(ناظم الاطبا).
در دنیای امروزی، تهاجم فرهنگی به فرهنگ ایرانی، گاه از سوی بیگانگان صورت می گیرد که امری طبیعی ست و باید در مقابل این آفند دست به انواع پدافند مخصوص آن زد. اما آنچه باعث نگرانی ست از ناآگاهی داخلی سرچشمه می گیرد. نابسامانی فرهنگی، به ویژه در کهگیلویه و بویراحمد، در ابعاد گوناگون بیداد می کند که آسیب شناسی و درمان فرهنگ، نیازمند اهتمام مجدانه مراکز دانشگاهی، آموزش و پرورش،  اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی، اداره کل میراث فرهنگی و سایر نهادهای دولتی و خصوصی مرتبط با فرهنگ، نظیر NGO هاست.
 شاید درد و رنج نابسامانی اقتصادی، نابسامانی اجتماعی، نابسامانی سیاسی و ... بر گُرده ملت رنج آفرین باشد؛ اما نابسامانی فرهنگی، دردیست زجرآور که رنج نامه اش،بس دل جامعه ی استان را رنجانده است و همراه است با رنج و اَندُه!
فرهنگ نامه ها و نشانه ها، پیشوندها و پسوندهای اسامی و هر خرده فرهنگی در ایل و ایلیاتی، قاعده خاصی دارد.
 برخی ها تصور می کنند اسم به شخصیت حیات و هویت می دهد در صورتی که این شخصیت انسان است که  به اسم و پیشوند و پسوند آن معنا و حیات می بخشد.
چه بسا فردی نامش رستم است، اما با شجاعت و با سخاوت نیست، کوتاه پیکر است و نکیر المنظر، نه تنها نمودار شخصیت رستم نیست، بلکه تقلیل معنا به این اسم می بخشد و چه بسا که مایه مضحکه، تمسخر‌ و مزاح اطرافیان قرار گیرد.
در استان کهگیلویه و بویراحمد، طوایف و ریشه و تبار افراد منتسب به هر تیره ای مشخص است و پیشوند و پسوندهای مسمایی نیز معین است و تغییرناپذیر.
بنابراین تغییر و‌ جا به جایی در پیشوند اسامی، مخالف عرف و  امکان پذیر نیست. کسی که پیشوند «شیخ» دارد زیبنده نیست که پیشوند «میر»بگیرد.پیشوند «کی» را «کا» خطاب نمودن خطایی فاحش است و نوعی بدعهدی در آداب و عرف ایلیاتی:
رها کن رأی بدعهدی و اندر رسم یاران آی!
از جهتی، فردی که «کا نامدار» نام دارد، به غلط، ایشان را «کی نامدار» تلفظ یا تکلم نماییم و منادا قرار دهیم؛ نه تنها غیر اصولی ست، بلکه باعث بی حرمتی به خودِ شخص، تخدیش و تخریب شخصیت آن فرد، تقلیل منزلت خانواده، تیره منتسب و حتی طایفه و ایلش می شود.
گفتنی ست که هیچ پیشوند یا پسوندی، مایه برتری شخص، تیره، طایفه و ایلی بر دیگران نیست. ملاک برتری به انسانیت است و داد و دهش. تقوا، پرهیزگاری، راستی، درستی، ادبیات پنداری نیک، ادبیات گفتاری خوب و ادبیات رفتاری نیکو، در آموزه های دینی و ملّی ما ایرانیان، به شکلی پُر بسامد آمده است.
  در عرصه ی زبان و ادبیات  لری نیز، دست یازی و دست درازی به پیشوندها و پسوندها، به زبان و فرهنگ قوم لر آسیب می زند که متاسفانه در جامعه- بیشتر در بین عوام جامعه- و پاره ای اوقات حتی بین نسل تحصیل کرده نیز دیده می شود.
در هر ایلی، پیشوندها و پسوندها تعریف خاصی دارد. مثال:در ایل کهن برایی، پیشوند و پسوند کا، رئیس، کی، خان، ملا، درویش و سایر پیشوندهای مذهبی وجود دارد. در طایفه «اولا میرزالی»، پیشوند کی، کا، ملا و سایر پیشوندهای مذهبی هست. در طایفه کی گیوی، کی، کا، ملا و پیشوندهای مذهبی هست. در طایفه تامرادی، پیشوندهای «کا»،«کی»، «ملا» و پیشوندهای مذهبی وجود دارد. پیشوندهای مذهبی، مرتبط با زیارت خانه خدا و مقبره مطهر ائمه اطهار «علیهم السلام» است.  
شایان ذکر است که با ارزش  ترین پیشوند و پسوند در ایل، پیشوند «مِلا»ست که پیش از اسامی افراد باسواد و مکتب و مدرسه رفته می آید. اگر شخصی پیشوند«کی» داشته باشد، مشرف به مکه مکرمه شده باشد و نیز کدخدای طایفه اش باشد و از جهتی باسواد-حداقل قدرت خواندن و نوشتن داشته باشد، پیشوند آن فرد،  «مِلا» انتخاب می شود. مثال: علی هم «کی» است و هم «مِلا»؛ او را «ملاعلی» مخاطب قرار می دهن.  سبب و علت ارجْ مندی و ارزْ مندی پیشوند «ملا» -طوری که تا با ارزش ترین پیشوند، تکثیر و تکثر رتبه اجتماعی پیدا می کند- دلیل علمی و منطقی آن، اهمیت و ارزش دانش، علم و آگاهی در بین جامعه ی ایلی ست.
در ایل، پاره ای از خرده فرهنگ ها نیاز به اصلاح، رِفرم، بهبود و بهسازی دارند، که با توجه به توسعه جامعه، رشد تکنولوژی و باز تعریف آن در الگوهای نوین- با کاربری امروزی- پذیرفتنی و منطقی ست؛ اما پاره ای از خرده فرهنگ ها، مانند ادبیات پیشوند ها و پسوندهای اسامی خاص، غیر قابل تغییر و تَغَیُرند.
«کا» همیشه در ایل «کا» است و سرفراز! «کی» در ایل همآره، «کی» است ولاغیر!
کارهام در ایل کارهام است و هرگز به کی رهام تغییر نمی یابد.
«خواجه» هرگز به «کی» بدل نمی شود و بالعکس!
در سطور قبل، برخی از تیره ها در بویر احمد هست که برخی از فامیل پیشوند «کی»  و بعضی پیشوند «کا» دارند. رعایت اصول پیشوندها مطابق عرف و فرهنگ و تاریخ، مقوله ای اصولی، علمی و منطقی ست و هیچ دلیلی بر تخریب و تخدیش فرهنگ نیست که تعمداً « کا سالار»  را «کی سالار» بنامیم.
زیبنده است صدا و سیمای مرکز دنا، برنامه ای در زمینه فرهنگ و پاسداشت خرده فرهنگ ها ساخته و پرداخته و در راستای تنویر اذهان عمومی، در اختیار مخاطبان قرار گیرد.
شایان ذکر است کسی که نام خود، پدر، جد و نیایَش «کافلانی» بوده است، سال ها، قرن ها و هزارگان هم بگذرد، همان «کا فلانی» ست؛ پس بی دلیل نمی توان با بی فرهنگی، فرهنگ را تخریب کرد.
------------------------
 سروش درست
*سی ام فروردین ۱۴۰۲خ.*
*یاســوج تلخکام*