تاریخ انتشار
چهارشنبه ۹ بهمن ۱۳۹۸ ساعت ۱۳:۴۴
کد مطلب : ۴۱۷۱۳۰
سیره حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) در زندگی خانوادگی؛
الگوی فاطمی
۰
کبنا ؛در این یادداشت بخشی از مهم‌ترین اصول سیره‌ی عملی آن بانوی ارجمند را در سه بخش «دوران زندگی با پیامبراکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و به عنوان فرزند ایشان»، «دوران زندگانی با حضرت علی (علیه‌السّلام) در جایگاه همسر آن امام همام» و «دوران زندگانی با فرزندان‌شان و در مقام یک مادر»، مورد بررسی قرار می‌دهد.
الگو گرفتن از زندگی حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها)؛ تکلیف امروز ما
مرور بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای درباره حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) نشان‌دهنده‌ی چند نکته‌ی کلیدی است؛ نخست آنکه ایشان در طول چند دهه‌ی گذشته در مورد هیچ یکی از معصومان جز حضرت صدیقه‌ی طاهره (سلام‌الله‌علیها)، از این تعبیر به صورت پرتکرار استفاده نکرده‌اند که «زبان و بیان از طرح مقام آن حضرت قاصر است».(۱) با این حال اینگونه تعابیر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای که با الهام از روایات ائمه هدی (علیهم‌السّلام) و در تعابیر بلندی چون «زن بی‌مانند»، «شبیه به اسطوره»، «فرشته نجات انسان‌ها در طول تاریخ» و «یک طرف گفتگو با فرشتگان» در مورد حضرت زهرا طرح شده، مقدمه‌ای است برای این سخن که «همان چیزی که چشمان سطحی‌نگر ما می‌بیند، خیلی باعظمت است. یعنی آن زندگی کوتاه چه در دوران کودکی، چه در دوران نوجوانی و چه در دوران تأهّل و ازدواج و خانه‌داری این‌قدر پُرمغز است».(۲) بنابراین حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با در نظر داشتن دو وجه مقامات معنوی و سبک زندگی آن حضرت، همواره گام نخست و معرفت نسبت به مقام حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) را به مثابه‌ی طلیعه‌ای برای توجه به سیره‌ی عملی ایشان به عنوان یک بشر دانسته‌اند. ایشان همواره با یادآوری صفاتی از آن بانوی والامقام چون «سیده نساء العالمین» و یا «اَلطُّهرَةِ الطّاهِرَةِ المُطَهَّرَةِ التَّقیَّةِ النَّقیَّةِ الرَّضیَّةِ الزَّکیَّة»، تأکید کرده‌اند که «ما باید راجع به حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) از این نگاه دوّم، یعنی اسوه بودن و مثال بودن نگاه کنیم.»(۳)
در نگاه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای تأکید می‌شود که حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) نه تنها برای زنان که برای مردان نیز اسوهای والا مقام است. فلسفه‌ی این تعبیر را می‌توان از روایت یکی از همسران پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) فهمید که می‌گوید: «من کسی را شبیه‌تر از فاطمه (سلام‌الله‌علیها) در هیأت و وقار و سیرت به رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) ندیدم».(۴) بر اساس این عبارات کلی و بسیاری شواهد موردی، می‌توان به نوعی حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) را بازتاب شخصیت رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) دانست و بسیاری از مصادیق رفتار ایشان را به عنوان الگو برای مردان بیان نمود.
نکته‌ی دیگر آنکه در تصویرگری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای از حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) اینگونه به نقاط اوج سیره‌ی عملی ایشان توجه جدی شده است که بر بستر و شرایط زمانه‌ی آن حضرت اتفاق افتاده است و سپس اهمیت اعمال ایشان مطرح می‌شود. برای نمونه نشان می‌دهند که در حالی حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) از انفاق به نیازمندان ابایی ندارند که خود در شرایط اقتصادی معمولی نیستند(۵) یا در حالی که تمام شب را به نماز و دعا می‌ایستد که نامی از خود به میان نیاورده و در دعای خود تنها به یاد دیگر مسلمانان است.(۶)
نکته‌ی پایانی آنکه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای گاه در تعابیر خود به برخی اصول سبک زندگی فاطمی چون «پرکاری و پرتلاش بودن»، «زیبایی و پرمغزی در بیان»، «حقیر دیدن لذت های دنیوی»، «ایثار و فداکاری برای تحقق اهداف الهی»، «تسلیم در برابر حکم الهی»، «پرچمداری حقانیت» و «پیش بردن زندگی و خانواده در کمال سرافرازی» و... اشاره فرمودند که هر یک جای بررسی و تبیین دارد. در این یادداشت به یکی از عرصه‌های سبک زندگی حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) که بازتاب گسترده‌ای در بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای داشته، پرداخته می‌شود؛ و آن صحنه‌های تعاملات ایشان با خانواده در جایگاه «فرزندی»، «همسری» و «مادری» است.
تعامل با پدر؛ اوج احترام و مهربانی
باید اشاره نمود که آن حضرت در مکه و در شرایطی متولد گردید که مدت کوتاهی از بعثت نبی‌اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) می‌گذشت(۷) و دشواری‌هایی که در دوره‌ی آغازین رسالت پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) از سوی مشرکان متوجه ایشان می‌شد، بر زندگی حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) نیز تأثیرگذار بود. برای نمونه در دورانی که پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و پیروان او در شعب ابوطالب- محیطی بی‌آب و علف در مجاورت مکه- بودند، آن حضرت در دوران خردسالی، دشواری و محنت گرسنگی و تشنگی را در روزهای گرم و شب‌های سرد تحمل می‌کرد. با گذشت این دوره‌ی سخت نیز آن حضرت داغدار رحلت مادرش حضرت خدیجه گردید.(۸)
از آن زمان تا یکسال پس از هجرت پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) به مدینه و ازدواج ایشان با حضرت علی(علیه‌السّلام)، او تکاپوی شبانه‌روزی پدر خود را برای تبلیغ دین و مدیریت پیروان مشاهده می‌کرد؛ و بی‌تردید به سختی بارها لحظات دوری از پدر را پشت سر می‌گذاشت؛ برای نمونه او مجبور شد مدتی پس از هجرت نبی اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) به مدینه، از مکه خارج شود و پس از عبور از مسیری دشوار و طولانی به پدر ملحق گردد.(۹) با این حال در طول این روزها و سال‌ها او آن‌چنان مرحم بر قلب پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) بود که بارها در روایات پیامبر اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌وآله)، او را مایه‌ی آرامش و تسکین خود می‌خواند.(۱۰) به‌ویژه آنکه یک ارتباط عمیق عاطفی بین او و پدر در جریان بود؛ و برای نمونه او قبل و پس از هر سفر پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله)، با اشتیاق فراوان ایشان را در آغوش می‌گرفت.(۱۱)
به‌رغم این رابطه‌ی صمیمی، حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) همواره متوجه جایگاه والای پدر خود به عنوان نبی‌خدا بود و حتی پس از نزول آیه‌ای که دستور می‌داد تا مسلمانان، پیامبر را «رسول الله» خطاب کنند، او نیز خود را مستثنا ندانست؛ تا آنکه پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) به او فرمود: «تو مرا با همان تعبیر پدر صدا بزن که این مایه آرامش قلب من است».(۱۲) در راستای همین احترام به پدر، نقل شده است که حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) هر بار پس از ورود پدر، از جای برخواسته، دست پدر را می‌بوسید و در جای خویش می‌نشانید.(۱۳)
باید اشاره نمود که با توجه به شرایط یاد شده و رحلت حضرت خدیجه، انتظار می‌رود حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) بخشی از امور شخصی پدر را متکفل گردد و یاری‌گر آن حضرت در مدت حضور ایشان در منزل باشد؛ به ویژه برخی محققان با در نظرداشتن مجموعه‌ی اخبار از این تعبیر پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) که حضرت زهرا را «ام ابیها» خوانده‌اند(۱۴)، چنین برداشت نموده‌اند. با این توضیحات می‌توان «شکیبایی در شرایط سخت»، «پشتیبانی از پدر در مشکلات»، «ارتباط عاطفی و البته همراه با احترام نسبت به پدر» و «همیاری و کمک به امورات پدر» را از جمله ویژگی‌های بارز تعامل حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) با پدرشان دانست.
تعامل با شوهر؛ تأمین آرامش زندگی
دانسته است که حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها)، در حالی به ازدواج با حضرت علی(علیه‌السّلام) پاسخ مثبت داد که می‌دانست، علی(علیه‌السّلام) نیز چون پدرش سخت‌کوش و همواره در تکاپوی تبلیغ دین و اهداف حکومت الهی است.(۱۵) همان‌گونه نیز شد و در بسیاری مواقع همچون زمان نبرد با کفار، شرایط ایجاب می‌کرد تا امام علی(علیه‌السّلام) برای مدت طولانی دور از منزل باشند. به‌علاوه، حضرت علی(علیه‌السّلام) از اموال و دارایی چندانی برخوردار نبود و این، کار را برای شروع یک زندگی مشترک سخت می‌کرد.
با این حال آن‌چنان حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) به این سختی‌ها و مشکلات مادی بی‌توجه بود و آنها را در مسیر عبودیت پروردگار، طبیعی می‌دید که همواره مورد تحسین از سوی حضرت علی(علیه‌السّلام) قرار می‌گرفت و امام اول شیعیان او را به عنوان یک همسر، مایه آرامش خود می‌خواند.(۱۶)مطابق یکی از روایات حضرت فاطمه(سلام‌الله‌علیها) با وجود اندک غذایی در منزل، همسر خود را بر خویش مقدم نموده و می‌فرمود: «من از خدایم شرم می‌کنم که از شوهر خود چیزی طلب کنم که توان تهیه آن را ندارد.»(۱۷) همچنین نقل شده است که در هنگام سختی خود را خطاب می‌کرد و می‌فرمود: «ای فاطمه! از تلخی دنیای زودگذر بگذر برای رسیدن به شیرینی آخرت».(۱۸) این گفتار در رفتار ایشان نیز پدیدار گشته و دیده نشد که چیزی از تجملات دنیا را از شوهر خود طلب نماید. آن حضرت چنان از مظاهر دنیا به دور بود که حتی سادگی لباسی که بر تن داشت مایه‌ی تعجب اطرافیان می‌شد.(۱۹)
خانه‌داری یکی از مهم‌ترین بخش‌های فعالیت حضرت پس از ازدواج بود و مطابق نقلی ایشان حتی بعدها و با وجود و حضور خدمتکار نیز خود مشغول به امورات خانه می‌شد.(۲۰) مطابق برخی روایات، گاه دیده می‌شد که ایشان همزمان مشغول چند کار در منزل است و سختی کار و تلاش خانه را به جان خریده است؛ آن‌چنان که در یکی از موارد اشک از چشمان پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) جاری شد و آن زمانی بود که مشاهده کرد فرزندش همزمان با انجام کاری در منزل به کودک خود نیز شیر می‌دهد.(۲۱) جالب است که حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) در زمانی که امام علی(علیه‌السّلام) حضور نداشت، خود متکفل امور خارج از خانه نیز می‌شد(۲۲)؛ و مهم‌تر آنکه با این شرایط، ایشان هیچ‌گاه توقعی از امام علی(علیه‌السّلام) نداشته و او را به تندی خطاب نمی‌کرد. امام علی(علیه‌السّلام)، خود شهادت می‌دهد که زهرا(سلام‌الله‌علیها) حتی یک‌بار هم سبب ناخشنودی و نارضایتی من نشد.(۲۳) بنابراین «سازگاری و شیرین کردن زندگی در شرایط سخت»، «توجه به توان شوهر در امور اقتصادی»، «محبت و عشق‌ورزی نسبت به همدم زندگی» و «رعایت احترام همسر» ویژگی‌هایی از سیره‌ی تعاملی حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) با علی(علیه‌السّلام) بود.
تعامل با فرزندان؛ محبت مادرانه و تربیت دینی
با آنکه حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) با گذشت کمتر از ده سال از ازدواج، به شهادت رسید، در این مدت در فرزندآوری و تربیت ایشان، کوشش قابل ملاحظه‌ای نموده و چهار فرزند را پرورش داده‌اند. شواهد متعدد نشان می‌دهد که ایشان تلاش نمودند تا فرزندان را در شرایطی آرام و همراه با حفظ روحیات عاطفی، آماده‌ی بندگی خدا نمایند.(۲۴) ایشان تأکید زیادی بر مهربانی با فرزندان در هنگام پرورش آنان داشتند و حتی در وصیت خود سفارش ازدواج امام(علیه‌السّلام) با زنی را کردند که بسیار مهربان است.(۲۵) هرچند کمتر خبری از شیوه‌های تربیتی حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) به طور مستقیم خبر می‌دهد؛ اما از بسیاری روایات می‌توان به راحتی روش حضرت را برداشت نمود. برای نمونه تدبیر آن حضرت برای بیدار نگه داشتن فرزندان‌شان در شب قدر(۲۶)، نشان می‌دهد که ایشان توجه و اهتمام جدی به پرورش معنوی دختران و پسران داشتند. همچنین در ضمنِ خبری دیگری آمده است که امام حسن(علیه‌السّلام) در کودکی پس از حفظ آیات قرآن کریم نزد مادرش حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) حاضر می‌شد و محفوظات خود را شرح می‌داد.(۲۷) بخش قابل توجهی از اقدامات حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) در تربیت فرزندان نیز، به سیره‌ی عملی این مادر فداکار برمی‌گردد. آن حضرت چنان می‌زیست که رفتار او به عنوان یک الگو برای فرزندان مورد توجه قرار می‌گرفت. برای نمونه می‌توان گفت بی‌تردید احتیاط حضرت در مواجهه‌ی با نامحرمان و پوشش مناسب ایشان(۲۸)، در تربیت دخترانی عفیف و با حیا نقش داشت. شاهد دیگر این اثرپذیری از رفتار مادر، اخبار متعددی است که از حسنین(علیهما‌السّلام) و حضرت زینب(سلام‌الله‌علیها) نقل شده است. آنان رفتار مادر را از زمان کودکی به یاد داشتند و بعدها به شرح برخی از آنها پرداخته‌اند.(۲۹)
حضور شجاعانه در صحنه‌های اجتماعی و انقلابی
نکته‌ای که در این بین می‌توان به آن اشاره کرد آن است که حضور و فعالیت حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) در عرصه خانواده سبب کم‌رنگ شدن حضور اجتماعی و انقلابی حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) نشده است. ایشان پیش از رحلت نبی اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) در ماجرای مباهله حاضر شد. هنگام نبرد مسلمانان در مناطق جنگی حضور یافت و به عنوان پرستار به مجاهدان یاری رساند.(۳۰) حتی با وجود فرزندان خردسال نیز در نبرد خندق حاضر شد و یا در صحنه‌ی فتح مکه با مسلمانان همراه گردید.(۳۱)پس از رحلت پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) نیز ایشان با درک جایگاهی که نزد صحابه و دیگر مسلمانان دارد، حضور و تأثیر جدی‌تری در صحنه‌های اجتماعی و سیاسی داشت و در این راستا با اقدامات خود برای حمایت از حق امام علی(علیه‌السّلام) در جاشینی پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله)، نشان داد که از درکی عمیق و وصف‌ناشدنی از اهداف اسلام و اطراف حق و باطل برخوردار است.(۳۲) جسارت و شهامت ایشان در دفاع از امر ولایت، که به شهادت ایشان در سنی غیر معمول انجامید، نشان‌دهنده‌ی اهمیت و تأثیر حضور به‌هنگام و بیان رسای حضرت در آن شرایط سخت و صد البته ضرورت درس‌آموزی از این منش انقلابی برای پیروان ولایت در هر دوره است.
پی‌نوشت:
۱) برای نمونه در مورد این تعبیر، رک: دیدار مداحان اهل بیت(ع)، ۱۳۹۵/۱/۱۱ و ۱۳۹۶/۱۲/۱۷ و ۱۳۹۱/۲/۲۳.
۲) بیانات در دیدار جمعی از مداحان ۱۳۷۷/۰۷/۱۹
۳) دیدار مداحان اهل بیت(ع)، ۱۳۹۵/۱/۱۱.
۴) اربلی، کشف الغمة، ج۱، ص۴۳۸.
۵) بیانات در دیدار جمعی از جوانان، ۱۳۷۷/۲/۷.
۶) بیانات در دیدار جمعی از زنان، ۱۳۷۱/۹/۲۵.
۷) کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۵۸.
۸) اربلی، کشف الغمة، ج۱، ص۳۷۱.
۹) یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۱.
۱۰) برای نمونه، رک: ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۳، ص ۱۱۴.
۱۱) برای نمونه، رک: ابن حنبل، مسند، ج۵، ص۲۷۵؛ بیهقی، السنن الکبری، ج۷، ص۱۰۱ و همچنین، رک: بحارالانوار، ج۴۳، ص۴۰.
۱۲) ابن مغازلی، مناقب علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)، ص۲۸۵.
۱۳) ابوداوود، سنن، ج۲، ص۵۲۲.
۱۴) اربلی، کشف الغمة، ج۱، ص۴۳۸.
۱۵) این موضوع با توجه به آنکه رابطه‌ی عمیقی از ابتدا میان پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و حضرت علی(علیه‌السّلام) برقرار بود و بی‌تردید حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) از جانفشانی‌های امام علی(علیه‌السّلام) در راه تبلیغ و ترویج اسلام مطلع بود، جای تردید ندارد. به علاوه او خود گاه به طور مستقیم رنج و زحمت علی(علیه‌السّلام) را مشاهده کرده بود. (برای نمونه، رک: یعقوبی، ج۲، ص۴۱؛ ابن عساکر، ج۴۲، ص۶۸).
۱۶) ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۱۹.
۱۷) طوسی، امالی، ص۶۱۶.
۱۸) حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ج۲، ص۴۴۵.
۱۹) ابن طاووس، الدروع الواقیه، ص۲۷۵.
۲۰) عیاشی، تفسیر، ج۱، ص۱۷۱.
۲۱) برای نمونه، رک: ابن شهرآشوب، ج۳، ص۳۴۲.
۲۲) صدوق، علل الشرایع، ج۲، ص۳۶۶.
۲۳) اربلی، کشف الغمه، ج۱، ص۳۶۳.
۲۴) این را می‌توان از نوع خطاب‌های ملاطفت آمیزشان در مواجهه با فرزند برداشت نمود (برای مشاهده برخی اخبار، رک: مجلسی، بحارالانوار، ج۴۳، ص۲۸۶).
۲۵) کلینی، کافی، ج۵، ص۵۵۵.
۲۶) قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۸۲.
۲۷) ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۴، ص۷.
۲۸) اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۹۲.
۲۹) برای نمونه، رک: بیهقی، السنن الکبری، ج۴، ص۱۳۱.
۳۰) صحیح البخاری، ج۵، ص۳۸.
۳۱) همان.
۳۲) طبرسی، احتجاج، ج۱، ص۹۷ به بعد.
الگو گرفتن از زندگی حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها)؛ تکلیف امروز مامرور بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای درباره حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) نشان‌دهنده‌ی چند نکته‌ی کلیدی است؛ نخست آنکه ایشان در طول چند دهه‌ی گذشته در مورد هیچ یکی از معصومان جز حضرت صدیقه‌ی طاهره (سلام‌الله‌علیها)، از این تعبیر به صورت پرتکرار استفاده نکرده‌اند که «زبان و بیان از طرح مقام آن حضرت قاصر است».(۱) با این حال اینگونه تعابیر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای که با الهام از روایات ائمه هدی (علیهم‌السّلام) و در تعابیر بلندی چون «زن بی‌مانند»، «شبیه به اسطوره»، «فرشته نجات انسان‌ها در طول تاریخ» و «یک طرف گفتگو با فرشتگان» در مورد حضرت زهرا طرح شده، مقدمه‌ای است برای این سخن که «همان چیزی که چشمان سطحی‌نگر ما می‌بیند، خیلی باعظمت است. یعنی آن زندگی کوتاه چه در دوران کودکی، چه در دوران نوجوانی و چه در دوران تأهّل و ازدواج و خانه‌داری این‌قدر پُرمغز است».(۲) بنابراین حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با در نظر داشتن دو وجه مقامات معنوی و سبک زندگی آن حضرت، همواره گام نخست و معرفت نسبت به مقام حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) را به مثابه‌ی طلیعه‌ای برای توجه به سیره‌ی عملی ایشان به عنوان یک بشر دانسته‌اند. ایشان همواره با یادآوری صفاتی از آن بانوی والامقام چون «سیده نساء العالمین» و یا «اَلطُّهرَةِ الطّاهِرَةِ المُطَهَّرَةِ التَّقیَّةِ النَّقیَّةِ الرَّضیَّةِ الزَّکیَّة»، تأکید کرده‌اند که «ما باید راجع به حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) از این نگاه دوّم، یعنی اسوه بودن و مثال بودن نگاه کنیم.»(۳)
در نگاه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای تأکید می‌شود که حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) نه تنها برای زنان که برای مردان نیز اسوهای والا مقام است. فلسفه‌ی این تعبیر را می‌توان از روایت یکی از همسران پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) فهمید که می‌گوید: «من کسی را شبیه‌تر از فاطمه (سلام‌الله‌علیها) در هیأت و وقار و سیرت به رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) ندیدم».(۴) بر اساس این عبارات کلی و بسیاری شواهد موردی، می‌توان به نوعی حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) را بازتاب شخصیت رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) دانست و بسیاری از مصادیق رفتار ایشان را به عنوان الگو برای مردان بیان نمود.
نکته‌ی دیگر آنکه در تصویرگری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای از حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) اینگونه به نقاط اوج سیره‌ی عملی ایشان توجه جدی شده است که بر بستر و شرایط زمانه‌ی آن حضرت اتفاق افتاده است و سپس اهمیت اعمال ایشان مطرح می‌شود. برای نمونه نشان می‌دهند که در حالی حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) از انفاق به نیازمندان ابایی ندارند که خود در شرایط اقتصادی معمولی نیستند(۵) یا در حالی که تمام شب را به نماز و دعا می‌ایستد که نامی از خود به میان نیاورده و در دعای خود تنها به یاد دیگر مسلمانان است.(۶)
نکته‌ی پایانی آنکه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای گاه در تعابیر خود به برخی اصول سبک زندگی فاطمی چون «پرکاری و پرتلاش بودن»، «زیبایی و پرمغزی در بیان»، «حقیر دیدن لذت های دنیوی»، «ایثار و فداکاری برای تحقق اهداف الهی»، «تسلیم در برابر حکم الهی»، «پرچمداری حقانیت» و «پیش بردن زندگی و خانواده در کمال سرافرازی» و... اشاره فرمودند که هر یک جای بررسی و تبیین دارد. در این یادداشت به یکی از عرصه‌های سبک زندگی حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) که بازتاب گسترده‌ای در بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای داشته، پرداخته می‌شود؛ و آن صحنه‌های تعاملات ایشان با خانواده در جایگاه «فرزندی»، «همسری» و «مادری» است.
تعامل با پدر؛ اوج احترام و مهربانیباید اشاره نمود که آن حضرت در مکه و در شرایطی متولد گردید که مدت کوتاهی از بعثت نبی‌اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) می‌گذشت(۷) و دشواری‌هایی که در دوره‌ی آغازین رسالت پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) از سوی مشرکان متوجه ایشان می‌شد، بر زندگی حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) نیز تأثیرگذار بود. برای نمونه در دورانی که پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و پیروان او در شعب ابوطالب- محیطی بی‌آب و علف در مجاورت مکه- بودند، آن حضرت در دوران خردسالی، دشواری و محنت گرسنگی و تشنگی را در روزهای گرم و شب‌های سرد تحمل می‌کرد. با گذشت این دوره‌ی سخت نیز آن حضرت داغدار رحلت مادرش حضرت خدیجه گردید.(۸)
از آن زمان تا یکسال پس از هجرت پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) به مدینه و ازدواج ایشان با حضرت علی(علیه‌السّلام)، او تکاپوی شبانه‌روزی پدر خود را برای تبلیغ دین و مدیریت پیروان مشاهده می‌کرد؛ و بی‌تردید به سختی بارها لحظات دوری از پدر را پشت سر می‌گذاشت؛ برای نمونه او مجبور شد مدتی پس از هجرت نبی اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) به مدینه، از مکه خارج شود و پس از عبور از مسیری دشوار و طولانی به پدر ملحق گردد.(۹) با این حال در طول این روزها و سال‌ها او آن‌چنان مرحم بر قلب پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) بود که بارها در روایات پیامبر اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌وآله)، او را مایه‌ی آرامش و تسکین خود می‌خواند.(۱۰) به‌ویژه آنکه یک ارتباط عمیق عاطفی بین او و پدر در جریان بود؛ و برای نمونه او قبل و پس از هر سفر پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله)، با اشتیاق فراوان ایشان را در آغوش می‌گرفت.(۱۱)
به‌رغم این رابطه‌ی صمیمی، حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) همواره متوجه جایگاه والای پدر خود به عنوان نبی‌خدا بود و حتی پس از نزول آیه‌ای که دستور می‌داد تا مسلمانان، پیامبر را «رسول الله» خطاب کنند، او نیز خود را مستثنا ندانست؛ تا آنکه پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) به او فرمود: «تو مرا با همان تعبیر پدر صدا بزن که این مایه آرامش قلب من است».(۱۲) در راستای همین احترام به پدر، نقل شده است که حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) هر بار پس از ورود پدر، از جای برخواسته، دست پدر را می‌بوسید و در جای خویش می‌نشانید.(۱۳)
باید اشاره نمود که با توجه به شرایط یاد شده و رحلت حضرت خدیجه، انتظار می‌رود حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) بخشی از امور شخصی پدر را متکفل گردد و یاری‌گر آن حضرت در مدت حضور ایشان در منزل باشد؛ به ویژه برخی محققان با در نظرداشتن مجموعه‌ی اخبار از این تعبیر پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) که حضرت زهرا را «ام ابیها» خوانده‌اند(۱۴)، چنین برداشت نموده‌اند. با این توضیحات می‌توان «شکیبایی در شرایط سخت»، «پشتیبانی از پدر در مشکلات»، «ارتباط عاطفی و البته همراه با احترام نسبت به پدر» و «همیاری و کمک به امورات پدر» را از جمله ویژگی‌های بارز تعامل حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) با پدرشان دانست.
تعامل با شوهر؛ تأمین آرامش زندگیدانسته است که حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها)، در حالی به ازدواج با حضرت علی(علیه‌السّلام) پاسخ مثبت داد که می‌دانست، علی(علیه‌السّلام) نیز چون پدرش سخت‌کوش و همواره در تکاپوی تبلیغ دین و اهداف حکومت الهی است.(۱۵) همان‌گونه نیز شد و در بسیاری مواقع همچون زمان نبرد با کفار، شرایط ایجاب می‌کرد تا امام علی(علیه‌السّلام) برای مدت طولانی دور از منزل باشند. به‌علاوه، حضرت علی(علیه‌السّلام) از اموال و دارایی چندانی برخوردار نبود و این، کار را برای شروع یک زندگی مشترک سخت می‌کرد.
با این حال آن‌چنان حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) به این سختی‌ها و مشکلات مادی بی‌توجه بود و آنها را در مسیر عبودیت پروردگار، طبیعی می‌دید که همواره مورد تحسین از سوی حضرت علی(علیه‌السّلام) قرار می‌گرفت و امام اول شیعیان او را به عنوان یک همسر، مایه آرامش خود می‌خواند.(۱۶)مطابق یکی از روایات حضرت فاطمه(سلام‌الله‌علیها) با وجود اندک غذایی در منزل، همسر خود را بر خویش مقدم نموده و می‌فرمود: «من از خدایم شرم می‌کنم که از شوهر خود چیزی طلب کنم که توان تهیه آن را ندارد.»(۱۷) همچنین نقل شده است که در هنگام سختی خود را خطاب می‌کرد و می‌فرمود: «ای فاطمه! از تلخی دنیای زودگذر بگذر برای رسیدن به شیرینی آخرت».(۱۸) این گفتار در رفتار ایشان نیز پدیدار گشته و دیده نشد که چیزی از تجملات دنیا را از شوهر خود طلب نماید. آن حضرت چنان از مظاهر دنیا به دور بود که حتی سادگی لباسی که بر تن داشت مایه‌ی تعجب اطرافیان می‌شد.(۱۹)
خانه‌داری یکی از مهم‌ترین بخش‌های فعالیت حضرت پس از ازدواج بود و مطابق نقلی ایشان حتی بعدها و با وجود و حضور خدمتکار نیز خود مشغول به امورات خانه می‌شد.(۲۰) مطابق برخی روایات، گاه دیده می‌شد که ایشان همزمان مشغول چند کار در منزل است و سختی کار و تلاش خانه را به جان خریده است؛ آن‌چنان که در یکی از موارد اشک از چشمان پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) جاری شد و آن زمانی بود که مشاهده کرد فرزندش همزمان با انجام کاری در منزل به کودک خود نیز شیر می‌دهد.(۲۱) جالب است که حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) در زمانی که امام علی(علیه‌السّلام) حضور نداشت، خود متکفل امور خارج از خانه نیز می‌شد(۲۲)؛ و مهم‌تر آنکه با این شرایط، ایشان هیچ‌گاه توقعی از امام علی(علیه‌السّلام) نداشته و او را به تندی خطاب نمی‌کرد. امام علی(علیه‌السّلام)، خود شهادت می‌دهد که زهرا(سلام‌الله‌علیها) حتی یک‌بار هم سبب ناخشنودی و نارضایتی من نشد.(۲۳) بنابراین «سازگاری و شیرین کردن زندگی در شرایط سخت»، «توجه به توان شوهر در امور اقتصادی»، «محبت و عشق‌ورزی نسبت به همدم زندگی» و «رعایت احترام همسر» ویژگی‌هایی از سیره‌ی تعاملی حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) با علی(علیه‌السّلام) بود.
تعامل با فرزندان؛ محبت مادرانه و تربیت دینیبا آنکه حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) با گذشت کمتر از ده سال از ازدواج، به شهادت رسید، در این مدت در فرزندآوری و تربیت ایشان، کوشش قابل ملاحظه‌ای نموده و چهار فرزند را پرورش داده‌اند. شواهد متعدد نشان می‌دهد که ایشان تلاش نمودند تا فرزندان را در شرایطی آرام و همراه با حفظ روحیات عاطفی، آماده‌ی بندگی خدا نمایند.(۲۴) ایشان تأکید زیادی بر مهربانی با فرزندان در هنگام پرورش آنان داشتند و حتی در وصیت خود سفارش ازدواج امام(علیه‌السّلام) با زنی را کردند که بسیار مهربان است.(۲۵) هرچند کمتر خبری از شیوه‌های تربیتی حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) به طور مستقیم خبر می‌دهد؛ اما از بسیاری روایات می‌توان به راحتی روش حضرت را برداشت نمود. برای نمونه تدبیر آن حضرت برای بیدار نگه داشتن فرزندان‌شان در شب قدر(۲۶)، نشان می‌دهد که ایشان توجه و اهتمام جدی به پرورش معنوی دختران و پسران داشتند. همچنین در ضمنِ خبری دیگری آمده است که امام حسن(علیه‌السّلام) در کودکی پس از حفظ آیات قرآن کریم نزد مادرش حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) حاضر می‌شد و محفوظات خود را شرح می‌داد.(۲۷) بخش قابل توجهی از اقدامات حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) در تربیت فرزندان نیز، به سیره‌ی عملی این مادر فداکار برمی‌گردد. آن حضرت چنان می‌زیست که رفتار او به عنوان یک الگو برای فرزندان مورد توجه قرار می‌گرفت. برای نمونه می‌توان گفت بی‌تردید احتیاط حضرت در مواجهه‌ی با نامحرمان و پوشش مناسب ایشان(۲۸)، در تربیت دخترانی عفیف و با حیا نقش داشت. شاهد دیگر این اثرپذیری از رفتار مادر، اخبار متعددی است که از حسنین(علیهما‌السّلام) و حضرت زینب(سلام‌الله‌علیها) نقل شده است. آنان رفتار مادر را از زمان کودکی به یاد داشتند و بعدها به شرح برخی از آنها پرداخته‌اند.(۲۹)
حضور شجاعانه در صحنه‌های اجتماعی و انقلابینکتهای که در این بین می‌توان به آن اشاره کرد آن است که حضور و فعالیت حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) در عرصه خانواده سبب کم‌رنگ شدن حضور اجتماعی و انقلابی حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) نشده است. ایشان پیش از رحلت نبی اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) در ماجرای مباهله حاضر شد. هنگام نبرد مسلمانان در مناطق جنگی حضور یافت و به عنوان پرستار به مجاهدان یاری رساند.(۳۰) حتی با وجود فرزندان خردسال نیز در نبرد خندق حاضر شد و یا در صحنه‌ی فتح مکه با مسلمانان همراه گردید.(۳۱)پس از رحلت پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) نیز ایشان با درک جایگاهی که نزد صحابه و دیگر مسلمانان دارد، حضور و تأثیر جدی‌تری در صحنه‌های اجتماعی و سیاسی داشت و در این راستا با اقدامات خود برای حمایت از حق امام علی(علیه‌السّلام) در جاشینی پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله)، نشان داد که از درکی عمیق و وصف‌ناشدنی از اهداف اسلام و اطراف حق و باطل برخوردار است.(۳۲) جسارت و شهامت ایشان در دفاع از امر ولایت، که به شهادت ایشان در سنی غیر معمول انجامید، نشان‌دهنده‌ی اهمیت و تأثیر حضور به‌هنگام و بیان رسای حضرت در آن شرایط سخت و صد البته ضرورت درس‌آموزی از این منش انقلابی برای پیروان ولایت در هر دوره است.
پی‌نوشت:
۱) برای نمونه در مورد این تعبیر، رک: دیدار مداحان اهل بیت(ع)، ۱۳۹۵/۱/۱۱ و ۱۳۹۶/۱۲/۱۷ و ۱۳۹۱/۲/۲۳.
۲) بیانات در دیدار جمعی از مداحان ۱۳۷۷/۰۷/۱۹
۳) دیدار مداحان اهل بیت(ع)، ۱۳۹۵/۱/۱۱.
۴) اربلی، کشف الغمة، ج۱، ص۴۳۸.
۵) بیانات در دیدار جمعی از جوانان، ۱۳۷۷/۲/۷.
۶) بیانات در دیدار جمعی از زنان، ۱۳۷۱/۹/۲۵.
۷) کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۵۸.
۸) اربلی، کشف الغمة، ج۱، ص۳۷۱.
۹) یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۱.
۱۰) برای نمونه، رک: ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۳، ص ۱۱۴.
۱۱) برای نمونه، رک: ابن حنبل، مسند، ج۵، ص۲۷۵؛ بیهقی، السنن الکبری، ج۷، ص۱۰۱ و همچنین، رک: بحارالانوار، ج۴۳، ص۴۰.
۱۲) ابن مغازلی، مناقب علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)، ص۲۸۵.
۱۳) ابوداوود، سنن، ج۲، ص۵۲۲.
۱۴) اربلی، کشف الغمة، ج۱، ص۴۳۸.
۱۵) این موضوع با توجه به آنکه رابطه‌ی عمیقی از ابتدا میان پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و حضرت علی(علیه‌السّلام) برقرار بود و بی‌تردید حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) از جانفشانی‌های امام علی(علیه‌السّلام) در راه تبلیغ و ترویج اسلام مطلع بود، جای تردید ندارد. به علاوه او خود گاه به طور مستقیم رنج و زحمت علی(علیه‌السّلام) را مشاهده کرده بود. (برای نمونه، رک: یعقوبی، ج۲، ص۴۱؛ ابن عساکر، ج۴۲، ص۶۸).
۱۶) ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۱۹.
۱۷) طوسی، امالی، ص۶۱۶.
۱۸) حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ج۲، ص۴۴۵.
۱۹) ابن طاووس، الدروع الواقیه، ص۲۷۵.
۲۰) عیاشی، تفسیر، ج۱، ص۱۷۱.
۲۱) برای نمونه، رک: ابن شهرآشوب، ج۳، ص۳۴۲.
۲۲) صدوق، علل الشرایع، ج۲، ص۳۶۶.
۲۳) اربلی، کشف الغمه، ج۱، ص۳۶۳.
۲۴) این را می‌توان از نوع خطاب‌های ملاطفت آمیزشان در مواجهه با فرزند برداشت نمود (برای مشاهده برخی اخبار، رک: مجلسی، بحارالانوار، ج۴۳، ص۲۸۶).
۲۵) کلینی، کافی، ج۵، ص۵۵۵.
۲۶) قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۸۲.
۲۷) ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۴، ص۷.
۲۸) اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۹۲.
۲۹) برای نمونه، رک: بیهقی، السنن الکبری، ج۴، ص۱۳۱.
۳۰) صحیح البخاری، ج۵، ص۳۸.
۳۱) همان.
۳۲) طبرسی، احتجاج، ج۱، ص۹۷ به بعد.
