تاریخ انتشار
شنبه ۲۸ دی ۱۳۹۸ ساعت ۲۲:۲۰
کد مطلب : ۴۱۶۷۳۶
تحلیل و بررسی؛ اروپایی‌ها در منطقه خاورمیانه چه می‌خواهند؛
فعال سازی مکانیسم حل اختلاف به چه معناست؟
۰
کبنا ؛ اروپا با فعال کردن یکی از سازوکار‌های مندرج در توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵، خود را به آمریکا نزدیک کرده و خواستار از سرگیری مذاکرات میان ایران و آمریکا برای امضای توافق جدید شده است.
به گزارش کبنا، روز سه شنبه ۲۴ دی ماه (۱۴ ژانویه) سه کشور اروپایی عضو برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، با صدور بیانیه‌ای رسمی، مکانیسم حل اختلاف را به راه انداختند. این مکانیسم اگر چه با هدف حل و فصل اختلافات، در متن برجام تعبیه شده بود، اما در شرایط فعلی ممکن است به تشدید تنش‌ها میان ایران و غرب و شاید فروپاشی کامل توافق هسته‌ای منجر شود. خصوصا که اروپایی‌ها بعد از فعال سازی مکانیسم یادشده، از ضرورت امضای توافق جدید میان ایران و غرب سخن می‌گویند.
اروپایی‌ها در بیانیه‌های رسمی که قبل و بعد از فعال سازی مکانیسم حل اختلاف منتشر کردند، به طور صریح هیچ صحبتی از لزوم امضای توافق جدید با ایران نکردند. اما در اظهارات رسانه‌ای به وضوح خواستار از سرگیری مذاکرات میان ایران و آمریکا به منظور امضای توافق جدید و «گسترده‌تر» شدند. امری که شائبه وجود نوعی هماهنگی غیرعلنی میان اروپا و آمریکا برای کنار گذاشتن برجام و جایگزین کردن آن با یک توافق جدید را تایید می‌کند.
سران کشور‌های فرانسه، آلمان و بریتانیا با صدور بیانیه‌ای در ۱۲ ژانویه، روند عبور از برجام به یک توافق جدید را آغاز کردند. در بیانیه مشترک سران این کشورها، تاکید شده بود که اروپا برای بررسی سه نگرانی مرتبط با ایران (آینده برجام، برنامه موشکی و نفوذ منطقه‌ای ایران) آماده هستند. دو روز بعد از این بیانیه، اروپایی‌ها بدون موافقت چین و روسیه و در هماهنگی با آمریکا، مکانیسم حل اختلاف را فعال کردند. بعد از فعال سازی این مکانیسم، به جای تلاش برای حل و فصل اختلافات با ایران در چارچوب برجام، از لزوم امضای یک توافق جدید سخن گفتند.
بوریس جانسون، نخست وزیر بریتانیا، در اظهاراتی که مورد استقبال دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا، قرار گرفت، گفت: «اگر قرار است از شر آن (برجام) خلاص شویم، بگذارید آن را جایگزین کنیم. بگذارید آن را با توافق ترامپ جایگزین کنیم. این پیشرفت بزرگی به سمت جلو خواهد بود. رئیس جمهور ترامپ، به گفته خودش، مهارت بزرگی در امضای توافق دارد. بیایید با همدیگر برای جایگزین کردن برجام و رسیدن به توافق ترامپ کار کنیم.»
ترامپ در واکنش به این اظهارات، اعلام کرد که با موضع جانسون موافق است.
فرانسه نیز مانند بریتانیا خواستار امضای توافق جدید شد. یک روز بعد از فعال شدن مکانیسم حل اختلاف، ژان ایو لودریان، وزیر امور خارجه فرانسه، اعلام کرد تنها راه حل کردن بحران فعلی میان ایران و آمریکا این است که تهران مذاکرات گسترده با آمریکا را قبول کند و واشنگتن نیز تحریم‌ها علیه ایران را کاهش دهد. لودریان به قانونگذاران فرانسوی گفته تلاش‌های فرانسه و اروپا برای گشودن مذاکرات جدید که شامل فعالیت‌های هسته‌ای ایران بعد از ۲۰۲۵، برنامه موشک‌های بالستیکی و نفوذ منطقه‌ای آن می‌شود تنها راه حل موجود است. به گفته لودریان در ازای مذاکره ایران درباره این سه موضوع، تحریم‌های آمریکا کاهش می‌یابد. لودریان افزود: «این طرح هنوز وجود دارد و امکان پذیر است. امروز، این (طرح) تنها راه خروج از بحران است.»
محمدجواد ظریف می‌گوید اروپایی‌ها برجام را فروختند.
چرا اروپایی‌ها خواستار توافق جدید هستند؟
اروپایی‌ها می‌گویند روند کاهش تعهدات هسته‌ای ایران، چاره‌ای جز فعال سازی مکانیسم حل اختلاف برای آنها باقی نگذاشته است. اما بعید است که اروپایی‌ها فقط به خاطر روند کاهش تعهدات، مکانیسم حل اختلاف را فعال کرده‌اند. اگر چنین بود، پس چرا اروپایی‌ها همزمان با فعال سازی مکانیسم مزبور، به جای تمرکز بر حل اختلافات مربوط به کاهش تعهدات ایران، بر امضای توافق جدید با ایران تاکید می‌کنند.
در رابطه با دلایل رویکرد جدید اروپا حداقل دو سناریو قابل طرح است:
نخستین سناریو این است که اروپا از سوی آمریکا برای فعال سازی مکانیسم حل اختلاف و شاید مکانیسم ماشه تحت فشار قرار گرفته است. روزنامه واشنگتن پست در گزارشی اختصاصی این سناریو را تایید کرد. این روزنامه به نقل از مقامات اروپایی اعلام کرد که یک هفته قبل از فعال سازی مکانیسم حل اختلاف، دولت ترامپ به طور غیرعلنی سه کشور فرانسه، آلمان و بریتانیا را به اعمال تعرفه ۲۵ درصدی بر خودرو‌های اروپایی در صورت عدم فعال سازی مکانیسم حل اختلاف تهدید کرده بود. یک مقام اروپایی‌ها این تهدید دولت ترامپ را «اخاذی» توصیف کرد.
روایت واشنگتن پست، حتی اگر درست باشد، نمی‌تواند پشت پرده رویکرد جدید اروپا را کاملا تبیین کند؛ به این دلیل ساده که اروپایی‌ها حداقل از ماه سپتامبر ایران را به فعال سازی مکانیسم حل اختلاف و حتی خروج از برجام تهدید می‌کردند. این تهدید بعد از برداشته شدن گام چهارم کاهش تعهدات هسته‌ای ایران، جدی‌تر شد.
از این رو، سناریوی دوم می‌تواند این باشد که آمریکا به اروپایی‌ها پیام داده که پس از فعال سازی مکانیسم حل اختلاف و تهدید ایران به بازگرداندن تحریم‌های بین المللی، کاخ سفید برای ورود به مذاکرات با ایران تمایل خواهد داشت. شاید آمریکایی‌ها به اروپایی‌ها گفته اند که شما ایران را به بازاعمال تحریم‌های شورای امنیت در صورت عدم ورود به مذاکرات جامع تهدید کنید و همزمان ما برای ورود به مذاکره با ایران انعطاف نشان خواهیم داد. اظهارات اخیر وزیر خارجه فرانسه این سناریو را تقویت می‌کند. بنابراین، اروپایی‌ها احتمالا به امید از سرگیری مذاکرات جامع میان ایران و آمریکا، در مسیر بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت گام نهاده اند. جدای از این، شاید دولت ترامپ در آستانه انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۰، تصمیم گرفته برای مذاکرات نمایشی با ایران زمینه سازی کند.
هنوز نمی‌توان با قاطعیت گفت کدام سناریو درست است. اما مواضع آمریکا در دو ماه آینده (ضرب الاجل بازگشت تحریم‌های شورای امنیت در صورت عدم حل اختلافات برجامی) نشان خواهد داد که کدام سناریو درست است. اگر واقعا آمریکا بعد از ترغیب اروپایی‌ها به فعال سازی مکانیسم حل اختلافات، هیچ انعطافی برای تسهیل مذاکرات با ایران نشان ندهد، معلوم خواهد شد که اروپایی‌ها از آمریکا رکب خورده‌اند.
اما فارغ از تعاملات پشت پرده اروپا و آمریکا، ظاهرا ایران در موقعیتی قرار گرفته که باید تصمیمات سختی بگیرد. آیا ایران مذاکره در شرایط تهدید به فعال سازی مکانیسم ماشه را قبول می‌کند؟ اگر قبول نکند، آیا ریسک بازگشت پرونده هسته‌ای به شورای امنیت را تحمل خواهد کرد؟ اساسا در ضرب الاجل دو ماهه اروپا به ایران، آیا امکان اجماع سازی داخلی درباره از سرگیری مذاکره با آمریکا و اروپا وجود دارد؟
ایران تاکنون به طور رسمی ایده توافق جدید اروپا را رد کرده است. اما باید دید در دو ماه آینده چه اقدامی برای مقابله با نزدیکی روزافزون اروپا به آمریکا انجام می‌دهد. برخی کارشناسان ایرانی می‌گویند تلاش اروپا برای تحمیل توافق جدید به ایران به جایی نخواهد رسید. مهدی محمدی، تحلیلگر اصولگرا، در توئیتی نوشت: «اروپا با فعال کردن "مکانیسم ماشه"، "توافق ترامپ" را به دست نخواهد آورد. اما به احتمال زیاد، استراتژی کاهش تعهدات برجامی را از وضعیت محافظه کارانه و حقوقی، خارج، و بسته به وضعیت، تا خروج کامل ایران از NPT (پیمان منع گسترش جنگ افزار‌های هسته ای) جلو خواهد برد.»
فعال سازی مکانیسم حل اختلاف به چه معناست؟
پس از چند ماه کش و قوس، کشور‌های اروپایی عضو توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵، در اقدامی که ممکن است تنش‌های هسته‌ای میان ایران و غرب را تشدید کند، مکانیسم حل اختلاف را فعال کردند.
به گزارش فرارو، بعد از ظهر روز سه شنبه، وزرای امور خارجه آلمان، فرانسه و بریتاینا، با صدور یک بیانیه مشترک و طولانی از فعال سازی مکانیسم حل اختلاف خبر دادند و بدین ترتیب سرنوشت برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) را در هاله‌ای از ابهام قرار دادند. مکانیسم حل اختلاف یکی از سازوکار‌های مندرج در متن برجام است که از آن برای حل و فصل اختلافات پیرامون پایبندی اعضا به این توافق استفاده می‌شود.
در شرایط عادی، استفاده از این مکانیسم، اصل برجام را به خطر نمی‌انداخت. اما با توجه به اینکه پس از خروج یکجانبه آمریکا و بازگشت تمام تحریم‌های آن علیه ایران، تعادل توافق هسته‌ای مختل شده است، فعال سازی مکانیسم مزبور ممکن است مرگ نهایی توافق یادشده را رقم بزند. هر چند که در حال حاضر، سخن گفتن از فروپاشی کامل برجام زود است.
دولت ایران از ماه مه میلادی (اواسط اردیبهشت) در نخستین سالگرد خروج آمریکا از برجام و در واکنش به استمرار بی عملی اروپا در تامین منافع اقتصادی ایران، روند کاهش تعهدات هسته‌ای را آغاز کرد. نکته قابل توجه اینکه این روند دقیقا با آغاز تحریم کامل صادرات نفت ایران همزمان بود. در چارچوب این روند، ایران در قالب پنج گام، اجرای برخی تعهدات هسته‌ای مندرج در برجام را متوقف کرد و در آخرین گام که کمی بیش از یک هفته پیش برداشته شد، تمام محدودیت‌های برجام در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی سازی، درصد غنی سازی، میزان مواد غنی شده، و تحقیق و توسعه) را کنار گذاشت.
حال، اروپایی‌ها در بیانیه جدید خود می‌گویند این روند برای آنها چاره‌ای جز فعال سازی مکانیسم حل اختلاف و ارجاع نگرانی‌های‌شان به کمیسیون مشترک برجام باقی نگذاشته است. آنها همچنین تاکید می‌کنند که هدف فعال‌سازی این مکانیسم، بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران نیست، بلکه حفظ برجام از طریق متقاعد کردن ایران به بازگشت به پایبندی کامل به این توافق است.
اما اروپایی‌ها ممکن است در اين کار موفق نشوند و در نهایت به جای حفظ برجام، مقدمات نابودی کامل آن را فراهم کنند. از این رو، هم اکنون پرسش اصلی این است که آیا اروپایی‌ها واقعا امیدوارند که با استفاده از مکانیسم حل اختلاف، ایران را به پایبندی کامل به برجام وادار کنند و اگر امیدی به بازگشت ایران به اجرای کامل برجام ندارند، پس چرا مکانیسمی را فعال کردند که در صورت حل نشدن اختلافات از طریق آن، کار به شورای امنیت سازمان ملل خواهد کشید؟
نشست اخیر وزرای خارجه سه کشور اروپایی عضو برجام و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در پاریس؛ در این نسشت درباره برجام تبادل نظر شد.
اروپا: استدلال ایران در کاهش تعهدات را قبول نداریم
ابتدا باید متذکر شد که مکانیسم حل اختلاف با مکانیسم ماشه تفاوت‌هایی دارد؛ در واقع مکانیسم ماشه مرحله نهایی مکانیسم حل اختلاف است و فعال سازی آن عملا به فروپاشی کامل برجام منجر خواهد اشت. یعنی امری که اروپا در ظاهر می‌خواهد از آن اجتناب کند. مکانیسم حل اختلاف یکی از سازوکار‌های مندرج در متن برجام است که به موجب آن، یکی از طرف‌های توافق هسته‌ای مشکلی را به کمیسیون مشترک برجام (متشکل از ایران، روسیه، چین، آلمان، فرانسه و بریتانیا) ارجاع می‌دهد و سپس اگر مشکل در این کمیسیون حل نشد، به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع خواهد شد. حال، اگر شورای امنیت هم ظرف یک ماه نتواند درباره استمرار رفع تحریم‌ها به توافق برسد، تحریم‌های سازمان ملل به شکل خودکار مجددا علیه ایران اعمال می‌شوند و هیچکدام از اعضای دائمی شورای امنیت هم نمی‌توانند این را وتو کنند. به این سازوکار اصطلاحا مکانیسم ماشه گفته می‌شود.
برای پاسخ دادن به پرسش فوق ابتدا باید ریشه اختلافات برجامی ایران و اروپا را شناخت و سپس چشم انداز آینده این توافق را ترسیم کرد. بعد از خروج یکجانبه کاخ سفید از برجام و خصوصا پس از تحریم کامل صادرات نفت ایران در ماه مه، دولت ایران از کشور‌های اروپایی عضو برجام خواست که حداقل دو خواسته اصلی تهران (تسهیل فروش نفت و بازگشت درآمد‌های آن) را تامین کنند. اما اروپایی‌ها به رغم وعده‌های فراوان و حتی راه اندازی سازوکاری صوری تحت عنوان «ابزار حمایت از مبادلات تجاری» (اینستکس) برای تسهیل تجارت با ایران، عملا هیچ اقدام جدی برای جبران خسارت‌های ایران از تحریم‌ها انجام ندادند. در نتیجه، دیپلمات‌های ایرانی بار‌ها اروپا را به عدم پایبندی به برجام متهم کردند. از دیدگاه این دیپلمات‌ها، اروپا طبق متن صریح برجام موظف است که به عادی سازی مناسبات اقتصادی ایران با خارج کمک کند.
در مقابل، اروپایی‌ها نیز بار‌ها تاکید کرده اند که اروپا کاملا به تعهدات برجامی خود پایبند بوده است. این تاکید در بیانیه جدید تروئیکای اروپایی بار دیگر تکرار شده است. وزرای خارجه اروپایی در این بیانیه ادعا می‌کنند: «سه کشور اروپایی (فرانسه، آلمان و بریتانیا) کاملا به تعهدات برجامی‌مان، منجمله رفع تحریم‌ها طبق مفاد توافق (هسته‌ای)، پایبند بوده‌اند. علاوه بر رفع همه تحریم‌ها بر اساس تعهدات‌مان در توافق، ما به شکل خستگی ناپذیری برای حمایت از تجارت مشروع با ایران، از جمله بواسطه سازوکار ویژه اینستکس تلاش کردیم.»
منظور اروپایی‌ها از این عبارت این است که اروپا بر اساس متن برجام، تحریم‌های خود علیه ایران را رفع کرده است و مسئولیتی در ازای خسارت‌های ایران از تحریم‌های آمریکا ندارد. به همین دلیل، در بیانیه وزرای خارجه تروئیکای اروپایی، ضمن رد کردن حق ایران در کاهش تعهدات هسته‌ای، ادعا شده است که ایران «هیچ توجیهات قانونی برای متوقف کردن اجرای بند‌های توافق» هسته‌ای ندارد.
اروپایی‌ها می‌گویند آنها آماده اند که ابتکار فرانسه برای از سرگیری مذاکرات میان ایران و آمریکا را ادامه دهند و حصول یک راه حل جامع مذاکراتی را تسهیل کنند.
لحظه سخت تصمیم گیری
ایضا بر اساس همین استدلال، اروپایی‌ها هیچ اشاره‌ای به لزوم حفظ برجام از طریق تامین منافع اقتصادی ایران در آینده نکرده اند. پرسش مهمی که اینجا مطرح می‌شود این است؛ پس اروپایی‌ها چگونه می‌خواهند برجام را نجات دهند و از رفتن پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت سازمان ملل ممانعت کنند؟ پاسخ این سوال را نمی‌توان فقط از بیانیه وزرای خارجه تروئیکای اروپایی فهمید. اما می‌توان با در نظر گرفتن بیانیه اخیر سران همین تروئیکا که دو روز قبل از فعال سازی مکانیسم حل اختلاف (۱۲ ژانویه) منتشر شد، به این پرسش پاسخ کلی داد.
در بیانیه ۱۴ ژانویه وزرای خارجه فرانسه، آلمان و بریتانیا، آمده است که تروئیکای اروپایی از تلاش‌های دیپلماتیک، مانند ابتکار عمل فرانسه، به منظور بازگرداندن ایران و آمریکا به میز مذاکره و رسیدن به یک «راه حل مذاکراتی جامع» حمایت کرده و همچنان حمایت خواهد کرد و قصد دارد بزودی آن را از سر گیرد. این بخش از بیانیه، ممکن است نشان دهنده تمایل اروپایی‌ها برای رسیدن به یک «توافق جامع» با ایران است. یعنی همان چیزی که آمریکا آن را می‌خواست. بیانیه سران تروئیکای اروپایی نیز تلویحا این ارزیابی را تایید می‌کند. سران کشور‌های آلمان، فرانسه وبریتانیا در ۱۲ ژانویه بیانیه منتشر کردند و خواستار حل و فصل سه مسئله شدند: ۱- طراحی «چارچوب بلندمدت» برای برجام یا به عبارت دیگر حل مشکل تاریخ انقضای برجام. ۲- حل و فصل نگرانی‌های مرتبط با برنامه موشکی ایران و ۳- پرداختن به فعالیت‌های منطقه‌ای ایران که غربی‌ها آن را «بی‌ثبات کننده» می‌دانند.
از این رو به نظر می‌رسد که اروپا رویکرد جدیدی در مقابل ایران آغاز کرده است. شاید اظهارات جدید بوریس جانسون، نخست وزیر بریتانیا، درباره برجام، بهترین توصیف برای این رویکرد باشد. جانسون در گفتگو با شبکه بی بی سی، صریحا از دونالد ترامپ خواست برجام را با توافق جدیدی جایگزین کند. او گفت: «اگر قرار است از شر آن (برجام) خلاص شویم، بگذارید آن را جایگزین کنیم. بگذارید آن را با توافق ترامپ جایگزین کنیم. این پیشرفت بزرگی به سمت جلو خواهد بود. رئیس جمهور ترامپ، به گفته خودش، مهارت بزرگی در امضای توافق دارد. بیایید با همدیگر برای جایگزین کردن برجام و رسیدن به توافق ترامپ کار کنیم.»
بنابراین، کاملا محتمل است که اروپایی‌ها با هدف تحت فشار قرار دادن ایران برای رسیدن به یک توافق جدید، مکانیسم حل اختلاف را فعال کرده اند. چون بعید است که اختلافات ایران و اروپا درباره پایبندی به برجام از طریق مکانیسم مزبور حل و فصل شود. در جلسات بعدی کمیسیون مشترک برجام، احتمالا ایران تاکید خواهد کرد که نمی‌شود برجام را یک طرفه اجرا کرد. در مقابل اروپا نیز احتمالا مانند یک سال گذشته، بدون در نظر گرفتن خسارت‌های ایران از تحریم‌های آمریکا، از ایران بخواهد که کاملا به توافق هسته‌ای پایبند بماند. اما آیا ایران این معادله را قبول خواهد کرد؟ فعلا به این زودی نمی‌توان به این پرسش پاسخ داد. با این حال، واضح است که ایران بار دیگر به لحظه سخت تصمیم‌گیری رسیده است. اروپایی‌ها با فعال کردن مکانیسم حل اختلاف، ممکن است در پی انداختن توپ به زمین ایران باشند. این احتمال وجود دارد که در هفته‌های آینده بگویند اگر ایران می‌خواهد برجام زنده بماند، به اجرای کامل آن بازگردد، در غیر این صورت، مکانیسم ماشه فعال خواهد شد.
به گزارش کبنا، روز سه شنبه ۲۴ دی ماه (۱۴ ژانویه) سه کشور اروپایی عضو برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، با صدور بیانیه‌ای رسمی، مکانیسم حل اختلاف را به راه انداختند. این مکانیسم اگر چه با هدف حل و فصل اختلافات، در متن برجام تعبیه شده بود، اما در شرایط فعلی ممکن است به تشدید تنش‌ها میان ایران و غرب و شاید فروپاشی کامل توافق هسته‌ای منجر شود. خصوصا که اروپایی‌ها بعد از فعال سازی مکانیسم یادشده، از ضرورت امضای توافق جدید میان ایران و غرب سخن می‌گویند.
اروپایی‌ها در بیانیه‌های رسمی که قبل و بعد از فعال سازی مکانیسم حل اختلاف منتشر کردند، به طور صریح هیچ صحبتی از لزوم امضای توافق جدید با ایران نکردند. اما در اظهارات رسانه‌ای به وضوح خواستار از سرگیری مذاکرات میان ایران و آمریکا به منظور امضای توافق جدید و «گسترده‌تر» شدند. امری که شائبه وجود نوعی هماهنگی غیرعلنی میان اروپا و آمریکا برای کنار گذاشتن برجام و جایگزین کردن آن با یک توافق جدید را تایید می‌کند.
سران کشور‌های فرانسه، آلمان و بریتانیا با صدور بیانیه‌ای در ۱۲ ژانویه، روند عبور از برجام به یک توافق جدید را آغاز کردند. در بیانیه مشترک سران این کشورها، تاکید شده بود که اروپا برای بررسی سه نگرانی مرتبط با ایران (آینده برجام، برنامه موشکی و نفوذ منطقه‌ای ایران) آماده هستند. دو روز بعد از این بیانیه، اروپایی‌ها بدون موافقت چین و روسیه و در هماهنگی با آمریکا، مکانیسم حل اختلاف را فعال کردند. بعد از فعال سازی این مکانیسم، به جای تلاش برای حل و فصل اختلافات با ایران در چارچوب برجام، از لزوم امضای یک توافق جدید سخن گفتند.
بوریس جانسون، نخست وزیر بریتانیا، در اظهاراتی که مورد استقبال دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا، قرار گرفت، گفت: «اگر قرار است از شر آن (برجام) خلاص شویم، بگذارید آن را جایگزین کنیم. بگذارید آن را با توافق ترامپ جایگزین کنیم. این پیشرفت بزرگی به سمت جلو خواهد بود. رئیس جمهور ترامپ، به گفته خودش، مهارت بزرگی در امضای توافق دارد. بیایید با همدیگر برای جایگزین کردن برجام و رسیدن به توافق ترامپ کار کنیم.»
ترامپ در واکنش به این اظهارات، اعلام کرد که با موضع جانسون موافق است.
فرانسه نیز مانند بریتانیا خواستار امضای توافق جدید شد. یک روز بعد از فعال شدن مکانیسم حل اختلاف، ژان ایو لودریان، وزیر امور خارجه فرانسه، اعلام کرد تنها راه حل کردن بحران فعلی میان ایران و آمریکا این است که تهران مذاکرات گسترده با آمریکا را قبول کند و واشنگتن نیز تحریم‌ها علیه ایران را کاهش دهد. لودریان به قانونگذاران فرانسوی گفته تلاش‌های فرانسه و اروپا برای گشودن مذاکرات جدید که شامل فعالیت‌های هسته‌ای ایران بعد از ۲۰۲۵، برنامه موشک‌های بالستیکی و نفوذ منطقه‌ای آن می‌شود تنها راه حل موجود است. به گفته لودریان در ازای مذاکره ایران درباره این سه موضوع، تحریم‌های آمریکا کاهش می‌یابد. لودریان افزود: «این طرح هنوز وجود دارد و امکان پذیر است. امروز، این (طرح) تنها راه خروج از بحران است.»
محمدجواد ظریف می‌گوید اروپایی‌ها برجام را فروختند.
چرا اروپایی‌ها خواستار توافق جدید هستند؟
اروپایی‌ها می‌گویند روند کاهش تعهدات هسته‌ای ایران، چاره‌ای جز فعال سازی مکانیسم حل اختلاف برای آنها باقی نگذاشته است. اما بعید است که اروپایی‌ها فقط به خاطر روند کاهش تعهدات، مکانیسم حل اختلاف را فعال کرده‌اند. اگر چنین بود، پس چرا اروپایی‌ها همزمان با فعال سازی مکانیسم مزبور، به جای تمرکز بر حل اختلافات مربوط به کاهش تعهدات ایران، بر امضای توافق جدید با ایران تاکید می‌کنند.
در رابطه با دلایل رویکرد جدید اروپا حداقل دو سناریو قابل طرح است:
نخستین سناریو این است که اروپا از سوی آمریکا برای فعال سازی مکانیسم حل اختلاف و شاید مکانیسم ماشه تحت فشار قرار گرفته است. روزنامه واشنگتن پست در گزارشی اختصاصی این سناریو را تایید کرد. این روزنامه به نقل از مقامات اروپایی اعلام کرد که یک هفته قبل از فعال سازی مکانیسم حل اختلاف، دولت ترامپ به طور غیرعلنی سه کشور فرانسه، آلمان و بریتانیا را به اعمال تعرفه ۲۵ درصدی بر خودرو‌های اروپایی در صورت عدم فعال سازی مکانیسم حل اختلاف تهدید کرده بود. یک مقام اروپایی‌ها این تهدید دولت ترامپ را «اخاذی» توصیف کرد.
روایت واشنگتن پست، حتی اگر درست باشد، نمی‌تواند پشت پرده رویکرد جدید اروپا را کاملا تبیین کند؛ به این دلیل ساده که اروپایی‌ها حداقل از ماه سپتامبر ایران را به فعال سازی مکانیسم حل اختلاف و حتی خروج از برجام تهدید می‌کردند. این تهدید بعد از برداشته شدن گام چهارم کاهش تعهدات هسته‌ای ایران، جدی‌تر شد.
از این رو، سناریوی دوم می‌تواند این باشد که آمریکا به اروپایی‌ها پیام داده که پس از فعال سازی مکانیسم حل اختلاف و تهدید ایران به بازگرداندن تحریم‌های بین المللی، کاخ سفید برای ورود به مذاکرات با ایران تمایل خواهد داشت. شاید آمریکایی‌ها به اروپایی‌ها گفته اند که شما ایران را به بازاعمال تحریم‌های شورای امنیت در صورت عدم ورود به مذاکرات جامع تهدید کنید و همزمان ما برای ورود به مذاکره با ایران انعطاف نشان خواهیم داد. اظهارات اخیر وزیر خارجه فرانسه این سناریو را تقویت می‌کند. بنابراین، اروپایی‌ها احتمالا به امید از سرگیری مذاکرات جامع میان ایران و آمریکا، در مسیر بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت گام نهاده اند. جدای از این، شاید دولت ترامپ در آستانه انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۰، تصمیم گرفته برای مذاکرات نمایشی با ایران زمینه سازی کند.
هنوز نمی‌توان با قاطعیت گفت کدام سناریو درست است. اما مواضع آمریکا در دو ماه آینده (ضرب الاجل بازگشت تحریم‌های شورای امنیت در صورت عدم حل اختلافات برجامی) نشان خواهد داد که کدام سناریو درست است. اگر واقعا آمریکا بعد از ترغیب اروپایی‌ها به فعال سازی مکانیسم حل اختلافات، هیچ انعطافی برای تسهیل مذاکرات با ایران نشان ندهد، معلوم خواهد شد که اروپایی‌ها از آمریکا رکب خورده‌اند.
اما فارغ از تعاملات پشت پرده اروپا و آمریکا، ظاهرا ایران در موقعیتی قرار گرفته که باید تصمیمات سختی بگیرد. آیا ایران مذاکره در شرایط تهدید به فعال سازی مکانیسم ماشه را قبول می‌کند؟ اگر قبول نکند، آیا ریسک بازگشت پرونده هسته‌ای به شورای امنیت را تحمل خواهد کرد؟ اساسا در ضرب الاجل دو ماهه اروپا به ایران، آیا امکان اجماع سازی داخلی درباره از سرگیری مذاکره با آمریکا و اروپا وجود دارد؟
ایران تاکنون به طور رسمی ایده توافق جدید اروپا را رد کرده است. اما باید دید در دو ماه آینده چه اقدامی برای مقابله با نزدیکی روزافزون اروپا به آمریکا انجام می‌دهد. برخی کارشناسان ایرانی می‌گویند تلاش اروپا برای تحمیل توافق جدید به ایران به جایی نخواهد رسید. مهدی محمدی، تحلیلگر اصولگرا، در توئیتی نوشت: «اروپا با فعال کردن "مکانیسم ماشه"، "توافق ترامپ" را به دست نخواهد آورد. اما به احتمال زیاد، استراتژی کاهش تعهدات برجامی را از وضعیت محافظه کارانه و حقوقی، خارج، و بسته به وضعیت، تا خروج کامل ایران از NPT (پیمان منع گسترش جنگ افزار‌های هسته ای) جلو خواهد برد.»
فعال سازی مکانیسم حل اختلاف به چه معناست؟
پس از چند ماه کش و قوس، کشور‌های اروپایی عضو توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵، در اقدامی که ممکن است تنش‌های هسته‌ای میان ایران و غرب را تشدید کند، مکانیسم حل اختلاف را فعال کردند.
به گزارش فرارو، بعد از ظهر روز سه شنبه، وزرای امور خارجه آلمان، فرانسه و بریتاینا، با صدور یک بیانیه مشترک و طولانی از فعال سازی مکانیسم حل اختلاف خبر دادند و بدین ترتیب سرنوشت برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) را در هاله‌ای از ابهام قرار دادند. مکانیسم حل اختلاف یکی از سازوکار‌های مندرج در متن برجام است که از آن برای حل و فصل اختلافات پیرامون پایبندی اعضا به این توافق استفاده می‌شود.
در شرایط عادی، استفاده از این مکانیسم، اصل برجام را به خطر نمی‌انداخت. اما با توجه به اینکه پس از خروج یکجانبه آمریکا و بازگشت تمام تحریم‌های آن علیه ایران، تعادل توافق هسته‌ای مختل شده است، فعال سازی مکانیسم مزبور ممکن است مرگ نهایی توافق یادشده را رقم بزند. هر چند که در حال حاضر، سخن گفتن از فروپاشی کامل برجام زود است.
دولت ایران از ماه مه میلادی (اواسط اردیبهشت) در نخستین سالگرد خروج آمریکا از برجام و در واکنش به استمرار بی عملی اروپا در تامین منافع اقتصادی ایران، روند کاهش تعهدات هسته‌ای را آغاز کرد. نکته قابل توجه اینکه این روند دقیقا با آغاز تحریم کامل صادرات نفت ایران همزمان بود. در چارچوب این روند، ایران در قالب پنج گام، اجرای برخی تعهدات هسته‌ای مندرج در برجام را متوقف کرد و در آخرین گام که کمی بیش از یک هفته پیش برداشته شد، تمام محدودیت‌های برجام در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی سازی، درصد غنی سازی، میزان مواد غنی شده، و تحقیق و توسعه) را کنار گذاشت.
حال، اروپایی‌ها در بیانیه جدید خود می‌گویند این روند برای آنها چاره‌ای جز فعال سازی مکانیسم حل اختلاف و ارجاع نگرانی‌های‌شان به کمیسیون مشترک برجام باقی نگذاشته است. آنها همچنین تاکید می‌کنند که هدف فعال‌سازی این مکانیسم، بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران نیست، بلکه حفظ برجام از طریق متقاعد کردن ایران به بازگشت به پایبندی کامل به این توافق است.
اما اروپایی‌ها ممکن است در اين کار موفق نشوند و در نهایت به جای حفظ برجام، مقدمات نابودی کامل آن را فراهم کنند. از این رو، هم اکنون پرسش اصلی این است که آیا اروپایی‌ها واقعا امیدوارند که با استفاده از مکانیسم حل اختلاف، ایران را به پایبندی کامل به برجام وادار کنند و اگر امیدی به بازگشت ایران به اجرای کامل برجام ندارند، پس چرا مکانیسمی را فعال کردند که در صورت حل نشدن اختلافات از طریق آن، کار به شورای امنیت سازمان ملل خواهد کشید؟
نشست اخیر وزرای خارجه سه کشور اروپایی عضو برجام و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در پاریس؛ در این نسشت درباره برجام تبادل نظر شد.
اروپا: استدلال ایران در کاهش تعهدات را قبول نداریم
ابتدا باید متذکر شد که مکانیسم حل اختلاف با مکانیسم ماشه تفاوت‌هایی دارد؛ در واقع مکانیسم ماشه مرحله نهایی مکانیسم حل اختلاف است و فعال سازی آن عملا به فروپاشی کامل برجام منجر خواهد اشت. یعنی امری که اروپا در ظاهر می‌خواهد از آن اجتناب کند. مکانیسم حل اختلاف یکی از سازوکار‌های مندرج در متن برجام است که به موجب آن، یکی از طرف‌های توافق هسته‌ای مشکلی را به کمیسیون مشترک برجام (متشکل از ایران، روسیه، چین، آلمان، فرانسه و بریتانیا) ارجاع می‌دهد و سپس اگر مشکل در این کمیسیون حل نشد، به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع خواهد شد. حال، اگر شورای امنیت هم ظرف یک ماه نتواند درباره استمرار رفع تحریم‌ها به توافق برسد، تحریم‌های سازمان ملل به شکل خودکار مجددا علیه ایران اعمال می‌شوند و هیچکدام از اعضای دائمی شورای امنیت هم نمی‌توانند این را وتو کنند. به این سازوکار اصطلاحا مکانیسم ماشه گفته می‌شود.
برای پاسخ دادن به پرسش فوق ابتدا باید ریشه اختلافات برجامی ایران و اروپا را شناخت و سپس چشم انداز آینده این توافق را ترسیم کرد. بعد از خروج یکجانبه کاخ سفید از برجام و خصوصا پس از تحریم کامل صادرات نفت ایران در ماه مه، دولت ایران از کشور‌های اروپایی عضو برجام خواست که حداقل دو خواسته اصلی تهران (تسهیل فروش نفت و بازگشت درآمد‌های آن) را تامین کنند. اما اروپایی‌ها به رغم وعده‌های فراوان و حتی راه اندازی سازوکاری صوری تحت عنوان «ابزار حمایت از مبادلات تجاری» (اینستکس) برای تسهیل تجارت با ایران، عملا هیچ اقدام جدی برای جبران خسارت‌های ایران از تحریم‌ها انجام ندادند. در نتیجه، دیپلمات‌های ایرانی بار‌ها اروپا را به عدم پایبندی به برجام متهم کردند. از دیدگاه این دیپلمات‌ها، اروپا طبق متن صریح برجام موظف است که به عادی سازی مناسبات اقتصادی ایران با خارج کمک کند.
در مقابل، اروپایی‌ها نیز بار‌ها تاکید کرده اند که اروپا کاملا به تعهدات برجامی خود پایبند بوده است. این تاکید در بیانیه جدید تروئیکای اروپایی بار دیگر تکرار شده است. وزرای خارجه اروپایی در این بیانیه ادعا می‌کنند: «سه کشور اروپایی (فرانسه، آلمان و بریتانیا) کاملا به تعهدات برجامی‌مان، منجمله رفع تحریم‌ها طبق مفاد توافق (هسته‌ای)، پایبند بوده‌اند. علاوه بر رفع همه تحریم‌ها بر اساس تعهدات‌مان در توافق، ما به شکل خستگی ناپذیری برای حمایت از تجارت مشروع با ایران، از جمله بواسطه سازوکار ویژه اینستکس تلاش کردیم.»
منظور اروپایی‌ها از این عبارت این است که اروپا بر اساس متن برجام، تحریم‌های خود علیه ایران را رفع کرده است و مسئولیتی در ازای خسارت‌های ایران از تحریم‌های آمریکا ندارد. به همین دلیل، در بیانیه وزرای خارجه تروئیکای اروپایی، ضمن رد کردن حق ایران در کاهش تعهدات هسته‌ای، ادعا شده است که ایران «هیچ توجیهات قانونی برای متوقف کردن اجرای بند‌های توافق» هسته‌ای ندارد.
اروپایی‌ها می‌گویند آنها آماده اند که ابتکار فرانسه برای از سرگیری مذاکرات میان ایران و آمریکا را ادامه دهند و حصول یک راه حل جامع مذاکراتی را تسهیل کنند.
لحظه سخت تصمیم گیری
ایضا بر اساس همین استدلال، اروپایی‌ها هیچ اشاره‌ای به لزوم حفظ برجام از طریق تامین منافع اقتصادی ایران در آینده نکرده اند. پرسش مهمی که اینجا مطرح می‌شود این است؛ پس اروپایی‌ها چگونه می‌خواهند برجام را نجات دهند و از رفتن پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت سازمان ملل ممانعت کنند؟ پاسخ این سوال را نمی‌توان فقط از بیانیه وزرای خارجه تروئیکای اروپایی فهمید. اما می‌توان با در نظر گرفتن بیانیه اخیر سران همین تروئیکا که دو روز قبل از فعال سازی مکانیسم حل اختلاف (۱۲ ژانویه) منتشر شد، به این پرسش پاسخ کلی داد.
در بیانیه ۱۴ ژانویه وزرای خارجه فرانسه، آلمان و بریتانیا، آمده است که تروئیکای اروپایی از تلاش‌های دیپلماتیک، مانند ابتکار عمل فرانسه، به منظور بازگرداندن ایران و آمریکا به میز مذاکره و رسیدن به یک «راه حل مذاکراتی جامع» حمایت کرده و همچنان حمایت خواهد کرد و قصد دارد بزودی آن را از سر گیرد. این بخش از بیانیه، ممکن است نشان دهنده تمایل اروپایی‌ها برای رسیدن به یک «توافق جامع» با ایران است. یعنی همان چیزی که آمریکا آن را می‌خواست. بیانیه سران تروئیکای اروپایی نیز تلویحا این ارزیابی را تایید می‌کند. سران کشور‌های آلمان، فرانسه وبریتانیا در ۱۲ ژانویه بیانیه منتشر کردند و خواستار حل و فصل سه مسئله شدند: ۱- طراحی «چارچوب بلندمدت» برای برجام یا به عبارت دیگر حل مشکل تاریخ انقضای برجام. ۲- حل و فصل نگرانی‌های مرتبط با برنامه موشکی ایران و ۳- پرداختن به فعالیت‌های منطقه‌ای ایران که غربی‌ها آن را «بی‌ثبات کننده» می‌دانند.
از این رو به نظر می‌رسد که اروپا رویکرد جدیدی در مقابل ایران آغاز کرده است. شاید اظهارات جدید بوریس جانسون، نخست وزیر بریتانیا، درباره برجام، بهترین توصیف برای این رویکرد باشد. جانسون در گفتگو با شبکه بی بی سی، صریحا از دونالد ترامپ خواست برجام را با توافق جدیدی جایگزین کند. او گفت: «اگر قرار است از شر آن (برجام) خلاص شویم، بگذارید آن را جایگزین کنیم. بگذارید آن را با توافق ترامپ جایگزین کنیم. این پیشرفت بزرگی به سمت جلو خواهد بود. رئیس جمهور ترامپ، به گفته خودش، مهارت بزرگی در امضای توافق دارد. بیایید با همدیگر برای جایگزین کردن برجام و رسیدن به توافق ترامپ کار کنیم.»
بنابراین، کاملا محتمل است که اروپایی‌ها با هدف تحت فشار قرار دادن ایران برای رسیدن به یک توافق جدید، مکانیسم حل اختلاف را فعال کرده اند. چون بعید است که اختلافات ایران و اروپا درباره پایبندی به برجام از طریق مکانیسم مزبور حل و فصل شود. در جلسات بعدی کمیسیون مشترک برجام، احتمالا ایران تاکید خواهد کرد که نمی‌شود برجام را یک طرفه اجرا کرد. در مقابل اروپا نیز احتمالا مانند یک سال گذشته، بدون در نظر گرفتن خسارت‌های ایران از تحریم‌های آمریکا، از ایران بخواهد که کاملا به توافق هسته‌ای پایبند بماند. اما آیا ایران این معادله را قبول خواهد کرد؟ فعلا به این زودی نمی‌توان به این پرسش پاسخ داد. با این حال، واضح است که ایران بار دیگر به لحظه سخت تصمیم‌گیری رسیده است. اروپایی‌ها با فعال کردن مکانیسم حل اختلاف، ممکن است در پی انداختن توپ به زمین ایران باشند. این احتمال وجود دارد که در هفته‌های آینده بگویند اگر ایران می‌خواهد برجام زنده بماند، به اجرای کامل آن بازگردد، در غیر این صورت، مکانیسم ماشه فعال خواهد شد.
