نوروز و سنت‌هایش

کبنا ؛«زکوی یار می‌آید نسیم باد نوروزی»
در این هیاهوی مرگ کام «کرونایی» که دل‌ودماغی برای جشن گرفتن نوروز و عید نوروز برای هیچ‌کسی باقی نگذاشته است، خوب است که بدانیم نوروز داراي ويژگي‌هاي عام انساني و جهاني است. تأکید بر ارزش‌هاي اخلاقي و انساني، ترويج و تحکيم روابط انساني و نوع‌دوستی، اهميت دادن به محیط‌زیست و تأکید بر بهداشت و پاکيزگي از ويژگي‌هاي انساني و جهاني فرهنگ نوروز است.
 ضمن آرزوی صحت و سلامتی برای همه هم‌وطنان عزیز و التماس و خواهش از همه آن‌ها جهت در خانه ماندن و پرهیز از تردد غیرضروری و رعایت مسائل بهداشتی، اکنون‌که چند قدم مانده تا «پرنیان هفت‌رنگ اندر سر آرد کوهسار» فرصت را غنیمت دانسته و اظهارنظر مختلف در مورد یکی از سنت‌های نوروز «هفت‌سین» را خدمتتان عرض می‌کنم.
آمد نوروز هم از بامداد.........آمدنش فرخ و فرخنده باد
بامداد آدینه، نوروز از راه می‌رسد و لحظه تحویل سال است. از همین روی باهم زمزمه کنیم:
یَا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَ الْأَبْصَارِ یَا مُدَبِّرَ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ یَا مُحَوِّلَ الْحَوْلِ وَ الْأَحْوَالِ حَوِّلْ حَالَنَا إِلَی أَحْسَنِ الْحَال.
فرارسیدن سال نو همیشه نویدبخش افکار نو، کردار نو و تصمیم‌های نو برای آینده است، آینده‌ای که همه امید داریم بهتر از گذشته باشد. أَحْسَنِ الْحَال را برای همه از درگاه احدیت مسألت دارم.
مراسم نوروز به یک واژه کلیدی به اسم فروردین برمی‌گردد که نام ماه اول سال است. در قدیم (ی-ن = ین) نشانه جمع بوده است، (الف-ن) نشان نسبت بوده است، مثل «گیلان» که منسوب به «گیل» است؛ بنابراین، فرودین یعنی فَروردها و فَرورد چیست؟ فَرورد در فارسی باستان و میانه تلفظ‌های دیگری مثل فَروَشی و فَروَهَر هم داشته است. اعتقاد بر این بود که هر انسانی از 5 بخش ساخته‌شده است، 1- جسم: که از خاک است و به خاک برمی‌گردد. 2-روان: که از جنس « بو» است، همان بوهای موجود در طبیعت که نشان‌دهنده مرحله حیات نباتی انسان بوده. 3- جان: که از جنس باد است، هنوز هم در مرگ کسی، می‌گویم جان به باد داد. 4- آینه: که در آسمان چهارم، در کنار خورشید است. 5- فَروَهَر یا فَروَشی: که شریف‌ترین بخش انسان و همیشه کنار اهورامزدا بوده است. اعتقاد بر این بوده است که روز اول این ماه ( فَروَهَر یا فروشی) آباد و اجداد و نیاکان درگذشته، به فرزندان و بازماندگانشان در این دنیا سرکشی و بازدید می‌کنند. از همین روی، شب قبل از سال‌تحویل، بر پشت‌بام‌ها می‌رفتند و آتش روشن می‌کردند، دور آتش می‌نشستند که چهره‌ها در نور آتش روشن و مشخص باشد تا فَروَهر (فَروَشی) گذشتگان، آن‌ها را بشناسد و به سمت آن‌ها بیاید و اشتباهی جای دیگری نروند. چون این‌ها میهمانان عزیزی داشتند، برای استقبال از میهمانان آسمانی یا همان فَروَهَر (فَروَشی) یا به‌اصطلاح امروز روح درگذشتگان، خانه‌تکانی و همه‌جا را تمیز می‌کردند، همان چیزی که ما امروز در اواخر سال داریم. سفره‌ای پهن می‌کردند و با توجه به اهمیت عدد «هفت» در آن «هفت نوع» ماده غذایی می‌گذاشتند، چون مربوط به قبل از دوره گوشت‌خواری انسان است، این غذاها همه از گیاه بوده است. چون « هفت نوع غذا» در سفره می‌چیدند، به «هفت چین» معروف شد. بعد از فتح ایران توسط اعراب، چون عرب‌ها حرف «چ» نداشتند، «چ» را «س» تلفظ کردند، «هفت‌سین» شد؛ و حالا ماده‌ای یا چیزی که با «س» شروع بشود سر سفره می‌گذارند، درحالی‌که چنین نبوده، بلکه منظور از آن ماده غذایی، این بود که فَروَهَرها از این‌که سفره فرزندان و یا همان نسل آینده خود را پروپیمان و پر از غذا می‌دیدند خوشحال می‌شدند و اگر خالی بود، ناراحت برمی‌گشتند.
در مورد هفت‌سین، باید گفت که «عدد هفت» دارای اهمیت بسیار زیادی بوده است و از قدیم‌الایام جزو اعداد مقدس و نیز در شمار اعداد کثرت بوده، به همین علت مقدس و پاک شمرده می‌شد. در دین، در اجتماع و در نام‌گذاری‌های مختلف، به این روز تمسک می‌جستند، به‌عنوان‌مثال طواف حج، سعی بین صفا و مروه و رمی‌جمرات هر سه، هفت بار انجام می‌شود، معلقات سبع، هفت بطن قرآن، هفت صوت قرآن، هفت موسوع قرآن، هفت‌طبقه زمین، هفت بام آسمان، هفت وادی سلوک، هفت‌اقلیم جهان، عجایب هفت‌گانه و...
قرار دادن «هفت نعمت» بر سفره نوروزی، مثل هفت وادی سلوک، به دلیل تقدس عدد هفت است. ظاهراً در ابتدا «هفت شین» رایج بوده است. شادروان دکتر صادق کیا دریکی از نسخ خطی کتاب‌خانه خودشان، این دو بیت را پیداکرده است.
عید نوروز مردم ایران.......... می‌نهادند از زمان کیان
شهد و شیر و شراب و شکر ناب.............شمع و شمشاد و شایه اندر خوان
که منظور عسل، شیر، شراب، شکر، شمع، شمشاد و میوه است که بر سفره گذاشته می‌شد.
در روزگار دیگری، «هفت میم» رایج شده است؛ اما امروز «هفت‌سین» به‌صورت یک سنت پایدار درآمده است. اولین چیزی که سر سفره گذاشته می‌شود، کتاب مقدس است، به نشانه سپنت مینو که جزو مینوهای مقدس است. سیر و تخم‌مرغ به نشان امشاسپند بهمن یعنی اندیشه نیک که در جهان زمینی نگهبان و پشتیبان جانوان است، شمع و چراغ به نشان امشاسپند اردیبهشت در معنی بهترین راستی و پاکی، نماد امشاسپند اردیبهشت در جهان مادی آتش است و در دل انسانی، نفس اسپهبدی است. سکه به نشان امشاسپند شهریور، در معنی پیروزی، شهریاری و فرمان‌روایی بر خویش که نگهبان فلزات است. سبزه به نشان امشاسپند سپهدارمز، در معنی کامل‌اندیشی، فروتنی، مهربانی، آب به نشان امشاسپند خرداد، در معنی کمال و رسایی، علاوه بر آب، گذاشتن آویشن سر سفره نمودار همین امشاسپند خرداد است. گل و گیاه و سبزه، به نشان امشاسپند «امرداد» در معنی بی‌مرگی و جاودانگی است. در حقیقت امرداد نیز معنی کمال می‌دهد. آبی که بر سفره گذاشته می‌شود باید نوسط دختران نابالغ از چشمه برداشته می‌شد. تخم‌مرغ به‌صورت رنگ کرده نماد نطفه و نژاد است. آیینه نماد تحویل سال و نماد نور و روشنی است. سنجد محرک عشق و دوستی، سیب نماد زایش و نشان برکت، سیر نشان سلامت و بهداشت، سرکه نمایش‌گر پاکی و ابطال سحر و جادو، سپند نشان دفع چشم زخم، ماهی نماد ماه اسفند یا برج هوت است که به نشان ایزد بانوی آناهیتا گذاشته می‌شود.
چشم در چشم بهاری دیگر
تحفه‌ای یافت نکردم که کنم هدیه تان
یک سبد عاطفه دارم
همه ارزانی تان


--------------------------
 دکتر سید علی‌سینا رخشنده‌مند
عضو بنیاد ملی نخبگان ایران
مدرس دانشگاه‌های تهران