نگاهی به مقتل الحسین (ع) ابومخنف

نگاهی به مقتل الحسین (ع) ابو مخنف بهروز دانشور محرم یادآور فرهنگ عاشورا و قیام امام حسین ع است که در آن اصول دین خدا تجلی یافته است. عظمت و اهمیت واقعه تاریخی کربلا، موجب شد که بعد از قیام افرادی به عنوان گزارشگر، شرح واقعه کربلا را برای دیگران مطرح نمایند. در راستای تبیین حادثه عظیم کربلا، مقتل‌نگاری بخش مهمی از تاریخ نگاری اسلامی را به خود اختصاص داده است. نظر به اهمیت و نقش مقاتل در انتقال فرهنگ و پیام عاشورا در گذر زمان در این نوشتار به معرفی مقتل الحسین ع ابی مخنف می‌پردازیم.
واژه مقتل از ریشه قتل به معنی کشتن و اسم مکان به معنای محل قتل، به مفهوم دقیقتر محل شهادت است و در اصطلاح و به مفهوم خاص آن، به بازخوانی چگونگی شهادت ائمه معصوم علیهم السلام اشاره دارد. جمع مقتل، مقاتل است، در میان مقتل‌ها، مقتل اباعبدالله الحسین ع امام سوم شیعیان از همه مهمتر و مورد توجه بیشتر است. مقتل الحسین دسته‌ای از کتب هستند که وقایع کربلا و شهادت امام حسین ع و یارانش در آنها مطرح شده است. در نگاه تاریخی منطور از مقتل الحسین ع نوعی تک نگاری تاریخی است که در ان به شرح جریان شهادت امام حسین ع و یارانش (رویداد کربلا) از اغاز تا فرجام پرداخته شده است.
استاد رسول جعفریان در کتاب " تاملی در نهضت عاشورا " تعداد پنج مقتل را که از قرن دوم تا اوایل قرن چهارم نگارش یافته‌اند را قابل توجه دانسته و ذکر نموده است: این مقاتل توسط ابومخنف( متوفی ۱۵۷ ه ق )، ابن سعد( متوفی ۲۳۰ ه ق )، بلاذری( متوفی ۲۷۹ ه ق )، دینوری( متوفی ۲۸۳ ه ق ) و ابن اعثم کوفی (متوفی ۳۱۴ ه ق) نوشته شده‌اند. نخستین و قدیمی‌ترین مقتل مکتوب و موجود درباره عاشورا و شهادت سالار شهیدان، مقتل‌الحسین ع ابو مخنف نوشته " لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف بن سلیم ازدی " می‌باشد. ابو مخنف از بزرگترین مورخان شیعه بوده است. شیخ طوسی ( متوفی ۴۶۰ ه ق ) در کتاب الفهرست بعد از معرفی شخصیت ابو مخنف، یحیی پدر وی را از اصحاب امام حسن و امام حسین علیهما السلام می‌داند.
مقتل ابی مخنف، دو نسل بعد از رویداد کربلا نگاشته شده است و به جهت شهرت نویسنده به مقتل ابی مخنف مشهور شده است. نویسنده در نقل وقایع عاشورا با یک واسطه از شاهدان نهصت کربلا که در آگاهی و گزارش دهی قیام کربلا بیشترین اطلاع را داشته اند بهره برده است. برخی محققین می‌گویند ابی مخنف با پنجاه و هفت نفراز شاهدان در خلال جمع آوری اخبار مربوط به‌واقعه کربلا دیدار و خاطرات آنها را ثبت کرده است. به عنوان نمونه یکی از راویان ایشان عقبه بن سمعان غلام رباب همسر امام حسین ع بوده است که از زمان عزیمت امام از مدینه به مکه تا حضور در کربلا و شهادت امام حسین ع همراه کاروان امام بودند که به اسارت در آمده و در نهایت آزاد شدند. با اینکه متن اصلی یا نسخه خطی از مقتل ابی مخنف موجود نیست، اما به سبب اهمیت و ارزشی که این کتاب داشته، در کانون توجه ویژه محققان و مورخان قرار گرفته و متن کتاب توسط آنان به شیوه‌های مختلف نقل شده است.
مهمترین منبعی که اخبار ابی مخنف را نقل کرده است تاریخ الامم و الملوک اثر "ابو جعفر محمد بن جریر طبری" ( متوفی ۳۱۰ ه ق ) است. طبری در جلد پنجم اثر خود یکصد و بیست و پنج روایت پیرامون موضوع کربلا گزارش کرده که از این تعداد یکصد روایت را از ابو مخنف نقل کرده است. همینطور شیخ مفید ( متوفی ۴۱۳ ه ق ) در کتاب معروف خویش" الارشاد " در نقل روایات کربلا به طور مستقیم از مقتل ابی مخنف استفاده کرده است. از نظر علم رجال راویان ابو مخنف طیف وسیعی از گرایش‌های فکری و سیاسی آن زمان را در بر می‌گیرند که این مطلب به اعتبار مقتل وی می‌افزاید و به نوعی مقتل الحسین ع ابی مخنف اساس و بنیان کار مقاتل بعدی بوده است.
بهروز دانشور