ایران چطور بایستی «انسداد ژئوپلیتیک» را بشکند؟

کبنا ؛ پس از خروج دولت ترامپ از توافق برجام در سال 2018 و تحمیل سیلی از تحریم‌ها علیه ایران در قالب کارزار فشار حداکثری و انفعال اروپا در این حوزه و البته تداوم جسته و گریخته همین روند در دولت بایدن، کشورمان با چالش ها و مشکلات قابل توجهی رو به رو شد.
به گزارش کبنا، چالش‌ها با آغاز پاندمی کرونا، تشدید شد. با اعتراضات پس از فوت "مهسا امینی"، طرح مواضع سخت از جانب کشورهای اروپایی با این مدعا که ایران با روسیه همکاری‌های نظامی دارد، گسترش جو منفی بین المللی و البته شکل‌گیری اتحادهای جدید منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای علیه ایران، ابعاد جدی‌تری به خود گرفته است. با این حال، بسیاری از ناظران و تحلیلگران این اعتقاد را دارند که به نتیجه نرسیدن مذاکرات احیای برجام، عدم رفع چالش‌های فروش بهتر و راحت‌تر نفت و همچنین سامان دادن به وضعیت اقتصادی کشور، موجب بحران‌های فراگیرتر و تنش چه در داخل و چه خارج از مرزهای ایران شده است.
در این میان، کارشناسان و تحلیلگران مختلف در حوزه های گوناگون، راهکارهای مختلفی را جهت برون‌رفت از وضعیت کنونی کشورمان ارائه می کنند. بسیاری از کارشناسان و متخصصان حوزه سیاست خارجی، همچنان بر گزاره احیای برجام و ضرورت تشدید رایزنی‌ برای تحقق این مساله تاکید دارند. برخی معتقدند که ایران باید راه تعامل و دیپلماسی مخفی و غیرعلنی را با آمریکا به عنوان طرف اصلی مذاکراتی خود در پیش گیرد و هر چه سریع‌تر زمینه را برای دستیابی به توافقی که چهارچوب‌های آن در چندین دور مذاکرات گذشته حاصل شده فراهم سازد.
البته که این ایده با انتقادات تندی نیز در داخل کشور رو به رو شده است با این حال، برخی همچنان آن را با توجه به شرایط خاص کشورمان، راهکاری عملگرایانه و مفید می‌بینند.
«عبدالرضا فرجی راد»، استاد دانشگاه و کارشناس حوزه ژئوپلیتیک و سیاست خارجی کشورمان، در گفت‌وگو با فرارو به بررسی و ارزیابی این ایده و اینکه چرا می‌تواند به مثابه گزینه‌ای راهگشا روی آن حساب باز کرد پرداخته است.
مذاکرات مخفی با آمریکا؛ مطلوب نَه، اما معلول شرایط فعلی است
عبدالرضا فرجی راد در پاسخ به این سوال که چرا برخی از ناظران و تحلیلگران در شرایط کنونی قائل به مذاکرات غیرعلنی با آمریکا هستند، گفت: «دیدگاهِ اتخاذ دیپلماسی مخفی در قبال آمریکا که من نیز آن را طرح کردم، بیش از آنکه مبتنی بر داده‌ها و مسائل سیاسی باشد، مستند به چشم‌انداز ژئوپلیتیکی از مفهوم قدرت است. دوستانی که اساسِ ارتباط‌گیری با آمریکا را زیر سوال می‌برند و با آن مخالفت می‌کنند، دیدگاه‌های سیاسی دارند. این دو دیدگاه تفاوت‌ها و اختلافات زیادی با یکدیگر دارند».
وی افزود: «من هم این نکته را قبول دارم که به دلیل وقوع پدیده اعتراضات تا حدی شاهد چالش و بحران در کشورمان بوده‌ایم و فشار‌های بین المللی علیه ایران چه از سوی آمریکا و چه اتحادیه اروپا افزایش یافته است. در این فضا، کنشگری چینی‌ها نیز تا حدی غیرمنتظره بود. همسایگان ما هم برخی رویه‌های خاص را از خود نشان می‌دهد. با این حال، من به همین دلیل معتقدم که باید دیپلماسی مخفی با آمریکا را در پیش گرفت. زیرا کافی است مساله آغاز گفتگو‌ها میان تهران-واشینگتن مطرح شود و علنی گردد آن وقت شما خواهید دید که سیلی از اقدامات جهت برهم زدن فضای مذاکره و گفتگو میان دو طرف از سوی بازیگران ثالث در پیش گرفته خواهد شد و به احتمال فراوان گزاره مذاکرات راه به جایی نخواهد برد».
این استاد حوزه ژئوپلیتیک گفت: «زمانی اروپا در روند مذاکرات اتمی ایران واسطه بود و به آمریکا برخی نکات را گوشزد می‌کرد که مثلا به دلیل اقدامات ترامپ بوده که توافق برجام و روابط تهران و پایتخت‌های غربی به وضعیت غیرمطلوب رسیده است. اروپا میانجی‌گری موثری را از خود نشان داد. این در حالی است که متاسفانه اکنون نقش اروپا در قالب معادله اتمی ایران و به طور کلی مسائل مرتبط با ایران، منفی‌تر از آمریکا شده است. البته که دلیل این موضوع نیز روشن است. آن‌ها حساسیت‌های فراوانی نسبت به همگرایی‌های ایران و روسیه در قالب جنگ اوکراین دارند».
فرجی راد ادامه داد: «تا زمانی که این مساله برای اروپا ماهیتی شفاف به خود نگیرد، اروپایی‌ها وارد میدان نخواهند شد و روند مذاکرات برجامی و دستیابی به یک توافق در این رابطه را تایید نخواهند کرد. از طرفی، دولت‌های اروپایی اکنون با توجه اعتراضات چند ماه پیش، به شدت بر دولت‌های خود فشار وارد می‌کنند تا راه تعامل را با تهران در پیش نگیرند. این دولت‌ها نیز، چون به رای مردمشان نیاز دارند، چاره‌ای جز پیروی از این مساله ندارند. در این میان، آمریکایی‌ها تحلیل‌های خود را دارند و می‌دانند که ایران دچار بی ثباتی‌های جدی در بازه‌های زمانی کوتاه مدت نخواهد شد. آن‌ها ارزیابی‌های خود را دارند و در عین حال در سیاست داخلی خود نیز مسائل فراوانی دارند».
وی تصریح کرد: «مثلا «رابرت مالی» نماینده دولت آمریکا در مساله ایران و مذاکرات اتمی با این کشور نیز که کاملا حامی دیپلماسی با تهران بوده، اکنون موضعی منتقد اتخاذ کرده است و دلیل این موضوع نیز روشن است، زیرا وی با حملات سنگین و گسترده‌ای از جانب افکار عمومی و تندرو‌های جمهوری‌خواه به عنوان رقبای حزب دموکرات رو به رو است و چاره‌ای ندارد که رویکرد‌های جدیدی را از خود نشان دهد. در اسرائیل نیز به تازگی نتانیاهو سروکار آمده که خط و نشان‌های زیادی برای ایران می‌کشد و اساسا به اتخاذ سیاست‌های تهاجمی علیه ایران شهرت دارد و با برخی کشور‌های عربی منطقه نظیر عربستان و امارات هم پیوند‌های نزدیکی دارد».
این کارشناس عرصه سیاست خارجی گفت: «در چنین فضایی، ما باید ببینیم که طرف اصلی ما در روند گفتگو‌ها کیست؟ پاسخ روشن است: ایالات متحده آمریکا. در فضای کنونی امکان اتخاذ دیپلماسی مستقیم با این کشور وجود ندارد و فشار‌های مختلفی جهت منتفی شدن این موضوع اعمال خواهد شد. از این رو در پیش گرفتن مذاکرات مخفی و غیرعلنی از سوی تهران و واشینگتن با محوریت مساله اتمی ایران، گزاره‌ای غیرمنطقی نیست. باید توجه داشته باشیم که دستیابی به یک توافق هم برای ما گزینه‌ای مطلوب است و هم برای آمریکا می‌تواند حامل دستاورد‌های مفیدی باشد».
وی خاطرنشان کرد: «کشور ما با چالش‌های اقتصادی گسترده‌ای رو به رو است و البته که ژئوپلیتیک ایران نیز ماهیتی محدود و بسته به خود گرفته است. آمریکایی‌ها نیز دغدغه‌های خاص خود را در مورد پرونده اتمی ایران دارند و روند کلی تمایلات حاکی از این است که آن‌ها هم به یک توافق نیاز دارند. اکنون حزب دموکرات وضعیت خوبی در عرصه معادلات داخلی آمریکا دارد. روند رشد اقتصادی این کشور رو به جلو است و جدا از این مساله بایدن مایل است که در آستانه انتخابات آتی ریاست جمهوری ۲۰۲۴ آمریکا، دستاوردی بزرگ را برای خود مطرح سازد».
فرجی راد گفت: «این دستاورد را آن‌ها به عنوان سد کردن مسیر ایران جهت دستیابی به تسلیحات اتمی یاد می‌کنند. در واقع، آن‌ها می‌گویند که بله این ما بودیم که از طریق دستیابی به یک توافق با تهران اجازه ندادیم که ایران به سلاح‌های هسته‌ای دست پیدا کند. از این رو، من بر این باورم که انجام مذاکرات مخفی و غیرعلنی میان ایران و آمریکا، جدا از اینکه روند فشار‌ها و اقدامات مختلف اروپا، تندرو‌های آمریکایی، اسرائیلی‌ها، روس‌ها و چینی‌ها و البته برخی تندرو‌های داخلی در این زمینه را دور می‌زند، می‌تواند به نتایج عینی نیز دست پیدا کند و زمینه‌های لازم را برای رفع مشکلات محوری و دستیابی به یک توافق هم فراهم کند».
وی ادامه داد: «فراموش نکنیم که عرصه دیپلماسی عرصه بده بستان است. بسیاری از کشور‌ها به دنبال واسطه‌هایی هستند تا در مرحله اول بتوانند به طرف‌های مد نظرشان وصل شوند. در این زمینه کنشگرانی نظیر عمان و قطر می‌توانند بازیگری مفیدی داشته باشند. وقتی روند شروع شد، به تدریج دیگر نیازی به تداوم کنشگری واسطه‌ها نمی‌باشد. رویکردی که در صورت اتخاذ از سوی کشورمان هم می‌تواند به کسب امتیازات بیشتر از سوی ایران ختم شود و هم سرعت گره‌گشایی از معادله اتمی ایران و ایجاد فرصت‌های اقتصادی برای کشورمان که ما به شدت به آن‌ها نیاز داریم را هم بالا ببرد».
این دیپلمات سابق کشورمان گفت: «توجه داشته باشیم، این پیشنهاد اکنون در وضعیتی ارائه می‌شود که متناسب با شرایط جاری و حاکم بر معادله اتمی ایران و دیگر مسائل پیرامونی کشورمان است. در واقع، این شرایط است که اکنون در مقام مولفه‌ای تعیین کننده ظاهر می‌شود. شاید مثلا شش ماه قبل شرایط به نحوی دیگری بود با این حال اکنون این بهترین گزینه برای کشور ما است. ما باید دامنه فشار‌های بین المللی علیه خود را کاهش دهیم و در عین حال، برخی فرصت‌های اقتصادی را جهت آرام سازی جو داخلی برای خودمان ایجاد کنیم. بپذیریم که اروپای کنونی و به طور خاص «جوزپ بورل» و دیپلمات‌های اتحادیه اروپا از این قدرت برخوردار نیستند که یک توافق را میان ایران و غرب با محوریت مساله اتمی ایران جوش دهند».
وی افزود: «با توجه به عدم دستیابی به توافق شاهدیم که ژئوپلیتیک کشور ما تا حد زیادی همچنان بسته است. وقتی ما دچار انسداد ژئوپلیتیک هستیم، دوستان ما نظیر چینی‌ها نیز از ما ناامید می‌شوند و مثلا از خود می‌پرسند که تا وقتی اوضاع اقتصادی ایران خوب نشده، ما برای چه پروژه و با چه پولی از سوی تهران وارد این کشور شویم با آن همکاری اقتصادی داشته باشیم و یا حتی در سطح گسترده‌تر آن‌ها از خود می‌پرسند که با چه پشتوانه‌ای باید توافق مشارکت راهبردی ۲۵ ساله با ایران را اجرا و عملیاتی کنند؟ ما باید ژئوپلیتیک خود را باز کنیم.»
فرجی راد خاطر نشان کرد: «منطقه را ببینید. الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان اخیرا گفته است که کشورش قطعا کریدور زنگزور را افتتاح خواهد کرد. شک نکنید که اگر ژئوپلیتیک کشورمان باز شود و وزن منطقه‌ای و قدرت ما تقویت شود، علی اف جرات این قبیل موضع گیری‌ها را نخواهد داشت. می‌بینیم که طالبان نیز آب را به شوره زار می‌ریزد، اما حق آب ایران را از هیرمند نمی‌دهد. مساله‌ای که به صراحت از سوی نخست وزیر آن‌ها نیز مطرح می‌شود. البته که مثال‌های دیگری نیز در سطح منطقه وجود دارند که می‌بینیم طرف‌های مقابل ما با سواستفاده از انسداد ژئوپلیتیکی ایجاد شده برای کشورمان، در حال طرح برخی لفاظی‌ها علیه ایران هستند».
این کارشناس سیاست خارجی و ژئوپلیتیک گفت: «از این رو، غیر از مسائل اقتصادی که حقیقتا ریشه بسیاری از بحران‌های امروز ما هستند، بنیان‌های قدرت ما نیز در سال‌ها و ماه‌های اخیر دچار خدشه شده است. وقتی یک کشور کوچک و نه چندان قدرتمند علیه کشور ما موضع‌گیری می‌کند، این به عزت و غرور ما ضربه می‌زند. ما قدرت و اقتدار کافی داریم که پای میز مذاکره بشینیم و منافع خود را استیفا کنیم. به ویژه مذاکره‌ای که چهارچوب‌های آن نیز کاملا روشن و مشخص و آماده شده و حتی در مورد بخش‌های زیادی از آن نیز توافق شده است. کم و بیش در مدت اخیر نیز صدا‌هایی را از طرف آمریکایی شنیده‌ایم که بستر مذاکرات قبلی را مد نظر دارند و مطلب جدیدی را مطرح نمی‌کنند (علی رغم موضع گیری‌های عمومی که دارند و تاکید می‌کنند که برجام را در دستورکار ندارند)».
عبدالرضا فرجی راد  گفت: «بپذیریم که ما در عرصه سیاست خارجی و به طور خاص در مذاکرات اتمی با غرب، عملگرایی و فرصت‌طلبی کمتری داشته ایم. باید این روند را اصلاح کنیم و منافع ملی خود را در نظر داشته باشیم. از این رو، اتخاذ دیپلماسی مخفی جهت مذاکره با آمریکا و رفع برخی موانع جدی در حوزه‌های اقتصادی، ژئوپلیتیکی و سیاسی، تحرکی است که می‌تواند منافع ملی ما را تقویت و از تضعیف موقعیت داخلی و منطقه‌ای و بین المللی کشور نیز جلوگیری کند. باز هم تکرار می‌کنم این پیشنهاد در ظرف زمانی و شرایط فعلی کنونی از معنا و مفهوم برخوردار است و بی توجهی به شرایط زمانی، خود نقصی بزرگ در تحلیلِ کلیت معادله مذاکرات با غرب و به ویژه آمریکا است».